Fitoestrogeny to organiczne związki chemiczne występujące w roślinach, które w budowie i funkcji przypominają ludzkie estrogeny.
Menopauza to dla kobiet okres występowania wielu utrudniających normalne funkcjonowanie objawów. Pojawia się u wszystkich, niezależnie od rasy czy czynników socjodemograficznych. Zaburzenia hormonalne oraz wiążące się z nimi zmiany w składzie ciała i zwiększenie ryzyka chorób metabolicznych skłaniają ku poszukiwaniu rozwiązań ograniczających niekorzystne powikłania. Jedną z możliwości o mniejszych skutkach ubocznych od hormonalnej terapii zastępczej okazują się być fitoestrogeny roślinne. Kryje się w nich duży potencjał terapeutyczny. Prace badawcze nad nimi trwają na całym świecie.
Fitoestrogeny
Są związkami pochodzenia roślinnego, zaliczanymi do grupy polifenoli. Pełnią w nich funkcje: grzybobójcze, antyutleniające i budulcowe. Fitoestrogeny mogą być też barwnikami kwiatów i chronią roślinę przed promieniami UV. Ponadto uczestniczą w kiełkowaniu pyłku. W organizmie człowieka charakteryzują się aktywnością estrogenową, wynikającą ze zmiany dokonywanej przez bakterie jelitowe. Ich aktywność jest tysiąckrotnie niższa od aktywności 17 beta-estradiolu, czyli głównego hormonu żeńskiego, z którego obniżeniem jest związane pojawienie się etapu menopauzy i towarzyszących mu objawów. Biorąc pod uwagę budowę chemiczną, grupa ta nie jest jednorodna. Wyróżnić można związki flawonoidowe i nieflawonoidowe. W pierwszej grupie znajdują się izoflawony wraz z najbardziej znaną daidzeiną, flawonoidy prenylowe oraz kumestany, a w drugiej lignany i stilbeny. Mimo różnorodności strukturalnej obie grupy związków mają podobne działanie fizjologiczne. Fitoestrogeny zyskały na popularności kiedy stało się wiadome, że stosowanie hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) niesie ze sobą dość istotne ryzyko wystąpienia działań niepożądanych.
Pozytywne działanie
Obecność fitoestrogenów wykryto w bardzo wielu gatunkach roślin. Nie są one identyczne z naturalnymi hormonami estrogennymi występującymi u człowieka, ale w organizmie ludzkim w znacznej mierze naśladują ich działanie. Podobnie jak one wiążą się z receptorami estrogenowymi, przez co łagodzą występujące w okresie menopauzalnym objawy wynikające z niedoboru estrogenów jak:
- uderzenia gorąca i wypieki,
- zlewne poty,
- bóle i zawroty głowy,
- uczucie kołatania serca,
- wahania nastroju,
- drażliwość,
- uczucie napięcia i niepokoju,
- płaczliwość,
- depresja,
- zaburzenia snu,
- trudności w koncentracji,
- zniechęcenie, zmęczenie i apatia,
- spadek libido,
- zmiany zanikowe w narządach rodnych i związane z nimi uczucie suchości pochwy czy bolesności w trakcie stosunku płciowego,
- zmiany zanikowe gruczołów piersiowych,
- suchość skóry i spadek jej elastyczności.
Ponadto istnieją dowody, że mogą się one przyczyniać do zmniejszenia pomenopauzalnej utraty masy kostnej i w ten sposób chronić przed wynikającą z niej osteoporozą. Fitoestrogeny obniżają także poziom cholesterolu i ryzyko rozwoju miażdżycy oraz chorób układu sercowo-naczyniowego. Wysunięto również popartą badaniami i przesłankami hipotezę, iż fitoestrogeny mogą wywierać działanie przeciwnowotworowe. Zgodnie z tą teorią przyjmowanie fitoestrogenów lub spożywanie pokarmów o dużej ich zawartości miałoby obniżać ryzyko zachorowania na pewne nowotwory, w tym raka sutka, endometrium i jelita grubego, a u mężczyzn prostaty.
Fitoestrogeny w pokarmach
Pokarmy będące źródłem fitoestrogenów to: soja i jej przetwory (np. ser tofu czy mleko sojowe), soczewica, fasola i inne rośliny strączkowe, nasiona zbóż, lnu, słonecznika, kiełki roślin, oleje roślinne ale także rzodkiewka, kapusta, orzeszki ziemne, żurawina, gruszki czy owoce pestkowe. Istnieją 3 podstawowe grupy fitoestrogenów:
Izoflawony – bogatym źródłem izoflawonów są przede wszystkim warzywa strączkowe, głównie soja, soczewica, fasola szparagowa, groch, ale także produkty sojowe: kasza i mąka sojowa, tofu, mleko sojowe. Niewielkie ilości izoflawonów występują również w produktach zbożowych, ziemniakach, warzywach, owocach, piwie, burbonie, krowim mleku oraz mięsie.
Lignany – są szeroko rozpowszechnione w świecie roślinnym. Znaleziono je w 70 rodzinach i we wszystkich organach roślin: w drewnie, korze, liściach, owocach, a także żywicach. Występują głównie w nasionach lnu i słonecznika, w mniejszych ilościach w pełnoziarnistych produktach zbożowych, wielu ziołach, warzywach (marchew, cebula), owocach (jabłka, jagody) i orzechach, w zielonej i czarnej herbacie oraz kawie. Bogatym źródłem roślinnych lignanów jest siemię lniane. Roślinne lignany zlokalizowane są, podobnie jak szereg innych substancji czynnych, w warstwie okrywowej pełnych ziaren zbóż. Skoncentrowanym źródłem tych związków są także pełne ziarna pszenicy, owsa i żyta, a także produkty wysokowłóknowe otrzymywane z tych zbóż oraz nasiona dyni, kminku i słonecznika.
Kumestany – największe ilości kumestanów występują w lucernie, nasionach soi i kiełkach koniczyny. Kumestrol po raz pierwszy został wyizolowany z niektórych gatunków koniczyny oraz lucerny. Kumestrol uważany jest za izoflawonoid o największym potencjale estrogennym.
Umiejscowienie fitoestrogenów w roślinach nie jest stałe. Związki te znajdują się zarówno w nasionach, jak i łodygach, korzeniach czy kwiatach. Zawartość uzależniona jest nie tylko od gatunku, ale także od miejsca uprawy, warunków klimatycznych i stopnia dojrzałości. Również sposób przechowywania, obróbki i stopień przetworzenia może mieć wpływ na ewentualne różnice wewnątrzgatunkowe. Jedna roślina często zawiera więcej niż jedną klasę fitoestrogenów, czasem jej części zawierają różne ich rodzaje. Ponadto na różnym etapie swojego rozwoju ta sama roślina może obfitować w odmienne fitoestrogeny, np.: fasola sojowa jest bogata w izoflawony, podczas gdy kiełki sojowe stanowią istotne źródło kumestanów.
Działanie
Po spożyciu fitoestrogenów w przewodzie pokarmowym człowieka następują przemiany biochemiczne, w wyniku których powstają substancje o strukturze bardzo podobnej do estrogenów. Wchłonięte z jelit produkty tych przemian dostają się do krwi a z nią do wątroby. Mogą zostać wydalone z moczem lub wraz z żółcią ponownie trafić do jelit, gdzie zostaną rozłożone przez bakterie jelitowe lub powtórnie wchłonięte, przy czym cykl ten może się powtarzać – tzw. krążenie wątrobowo-jelitowe.
Preparaty
Dostępnych jest wiele preparatów zawierających bogate w fitoestrogeny wyciągi z roślin – jakie kupić doradzi doświadczony dietetyk. Można je kupić bez recepty. Mogą być one stosowane zarówno dla zminimalizowania dokuczliwych objawów menopauzy, jak i np. dla zapobiegania wystąpieniu i postępowi osteoporozy pomenopauzalnej. Mimo iż ich stosowanie wywiera niewątpliwe działania korzystne, należy jednak podkreślić, że nie zawsze mogą stanowić skuteczną alternatywę dla hormonalnej terapii zastępczej. U kobiet ze słabo i średnio nasilonymi objawami zespołu klimakterycznego zastosowanie preparatów zawierających fitoestrogeny może okazać się wystarczające, jednakże przy bardziej nasilonych dolegliwościach siła ich działania jest zbyt mała i zalecane jest podjęcie HTZ, czyli leczenia hormonami naturalnymi lub ich syntetycznymi analogami. Z pewnością mogą one jednak okazać się dobrym rozwiązaniem dla kobiet, u których z powodu istnienia przeciwwskazań (głównie onkologicznych) zastosowanie HTZ jest niemożliwe, oraz u tych pań, które odmawiają podjęcia takiego leczenia.