Udar mózgu to trzecia, po chorobach serca i nowotworach, najczęstsza przyczyna śmierci i główny powód trwałej niepełnosprawności Polaków po 40. roku życia.
Każdego roku udar mózgu dotyka ponad 80 tys. Polaków i powoduje ok. 30 tys. zgonów. Z jego trwałymi następstwami najprawdopodobniej żyje ponad 400 tysięcy ludzi. 90 proc. czynników, które potęgują ryzyko udaru mózgu, można zmodyfikować albo całkiem wykluczyć samodzielnie. Wystarczy zmienić styl życia i dietę, rzucić palenie, ograniczyć alkohol i więcej się ruszać. W praktyce poziom wiedzy dotyczący przyczyn oraz objawów udaru mózgu jest jednak wciąż niski.
Mózg stanowi tylko 2% masy całego ciała, a otrzymuje ok. 15% krwi wychodzącej z serca. Źródłem ukrwienia są dwie tętnice szyjne wewnętrzne i dwie tętnice kręgowe. Te ostatnie zespalają się w tętnicę podstawną. Wymienione naczynia zaopatrują w krew obie półkule oraz pień mózgu i móżdżek.
Udar mózgu i wylew krwi do mózgu – czy oznaczają to samo?
UDAREM MÓZGU nazywa się nagłe wystąpienie mniej lub bardziej nasilonych objawów ogniskowego uszkodzenia mózgu w wyniku zaburzeń krążenia mózgowego i trwających co najmniej 24 godziny. Udar mózgu dzieli się tradycyjnie na niedokrwienny i krwotoczny.
WYLEW to potoczne określenie udaru krwotocznego, schorzenia mózgu zagrażającego życiu, które wymaga szybkiej hospitalizacji. Przyczyną wylewu może być nadciśnienie tętnicze, zaburzenia krzepliwości krwi oraz przyjmowanie niektórych leków. Jednym z pierwszych symptomów dolegliwości jest utrzymujące się osłabienie, porażenie mięśni oraz porażenie jednej połowy ciała.
Udar niedokrwienny jest wywołany zamknięciem naczynia, które doprowadza krew do danego obszaru mózgu (występuję w 80% wszystkich udarów). Najczęstszą przyczyną jest zwężenie lub zamknięcie tętnicy wywołane miażdżycą, która stopniowo narasta i zwęża światło tętnicy, aż w końcu dochodzi do jej całkowitego zamknięcia – zwykle wskutek powstania zakrzepu krwi w miejscu zwężenia. Inną przyczyną zamknięcia tętnicy jest jej zator, czyli zablokowanie przez skrzeplinę powstałą w sercu (np. w czasie migotania przedsionków lub na powierzchni sztucznych zastawek serca w związku z nieskutecznym leczeniem przeciwzakrzepowym) bądź oderwany fragment blaszki miażdżycowej (np. w tętnicach szyjnych). Następstwem niedokrwienia mózgu są porażenie lub niedowład oraz zaburzenia mowy, niekiedy z towarzyszącymi objawami ogólnymi, takimi jak utrata przytomności, zaburzenia oddechowe i krążeniowe.
Większość udarów mózgu występuje z niedokrwienia, które często doprowadza do zawału i rozmiękania części mózgu. W zawale na tle zakrzepu objawy pojawiają się często w czasie snu lub tuż po wstaniu z łóżka, zwykle u osób starszych. Mogą wystąpić nagle, ale najczęściej narastają stopniowo. Przejściowe zaburzenia ukrwienia mogą powodować drętwienie lub lekkie osłabienie siły kończyn, zaburzenia widzenia, zawroty i bóle głowy. W zatorze mózgu objawy pojawiają się nagle, często u osób stosunkowo młodych, które przebyły zawał serca lub zapalenie wsierdzia i u których stwierdzono wadę serca lub arytmię. Przebieg choroby jest różny – może wystąpić zarówno cofanie się, jak i narastanie niedowładu.
W każdej postaci udaru, a zwłaszcza w krwotoku, rozwija się obrzęk mózgu, który niekiedy powoduje ciężkie i często nieodwracalne uszkodzenia układu nerwowego. W przypadku ograniczonego zakrzepu lub zatoru małego naczynia krwionośnego może nastąpić znaczna poprawa lub całkowite wycofanie się zmian, jeżeli ustąpi obrzęk mózgu oraz wytworzy się dobre krążenie zastępcze (oboczne).
Udar krwotoczny (pozostałe 20% udarów mózgu) wywołane jest krwotokiem, czyli nagłym wylewem krwi z pękniętego naczynia, który niszczy utkanie mózgu. To najcięższy typ udaru. Może wystąpić w różnym wieku, nagle w ciągu dnia, zwykle u chorych z nadciśnieniem tętniczym. Często poprzedza go silny ból głowy. Stan chorego jest ciężki – występuje niedowład masywny, utrata przytomności, często też głęboka śpiączka z zaburzeniami oddechu, a w przebiegu przebicia krwi do komór mózgu – prężenie kończyn i drgawki. Udary krwotoczne dzieli się na:
- krwotoki śródmózgowe – uszkodzone naczynie znajduje się wewnątrz mózgu,
- krwotoki podpajęczynówkowe – krwawienie do przestrzeni podpajęczynówkowej, która znajduje się między pajęczynówką a oponą miękką mózgu).
Najczęstszą przyczyną krwotoku jest wieloletnie, źle kontrolowane nadciśnienie tętnicze, które powoduje powstawanie tzw. mikrotętniaków, których ściany są podatne na pęknięcie. Inną przyczyną krwotoku mogą być tętniaki powstałe wskutek wrodzonej wady ściany naczynia.
Objawy
Symptomy udaru mózgu pojawiają się zwykle nagle i są zaskoczeniem, zarówno dla samego chorego, jak i dla otoczenia. Są ściśle uzależnione od miejsca i rozległości uszkodzenia mózgu. Do charakterystycznych oznak udaru zalicza się zwykle:
- drętwienie lub osłabienie (zwłaszcza jednej połowy ciała), nagły niedowład lub paraliż jednej z kończyn,
- nagłe trudności z mówieniem lub rozumieniem mowy (afazja) – chory może bełkotać lub zmieniać słowa, ponadto mowie może towarzyszyć wykrzywienie jednej połowy twarzy, związane z uszkodzeniem nerwu twarzowego lub innego z nerwów zaopatrujących mięśnie w obrębie twarzy,
- nagłe zaniewidzenie jedno- lub obuoczne lub podwójne widzenie,
- nagłe trudności z chodzeniem i utrata równowagi,
- zawroty głowy lub silny ból głowy bez jasnej przyczyny.
W wyniku rozległego udaru mózgu może dojść do utraty przytomności i zaburzeń funkcji życiowych: krążenia i oddychania. W przebiegu udaru może dochodzić również do innych niespecyficznych objawów neurologicznych: ubytków słuchu, zaburzeń pamięci czy zaburzeń świadomości.
Jak najszybciej do szpitala
Udar mózgu jest stanem bezpośredniego zagrożenia życia. Osoba z objawami udaru mózgu powinna zostać jak najszybciej przetransportowana do szpitala, gdzie zostanie zdiagnozowana i wdrożone zostanie odpowiednie leczenie. W celu zróżnicowania pomiędzy udarem niedokrwiennym i krwotocznym podstawowe znaczenie ma wykonanie tomografii komputerowej głowy. Badanie to powinno być wykonane niezwłocznie, aby móc podjąć odpowiednie leczenie. W razie wątpliwości badaniem rozstrzygającym może być rezonans magnetyczny. Innym badaniem pomocnym w diagnostyce udaru mózgu jest angiografia tętnic domózgowych, która umożliwia dokładne określenie, która z tętnic jest niedrożna w przypadku udaru niedokrwiennego, co pozwala na ewentualne podjęcie inwazyjnego leczenia wewnątrznaczyniowego.
Czy można zapobiegać udarom?
Do pewnego stopnia. Profilaktyka polega na stosowaniu diety zapobiegającej otyłości i miażdżycy, regulacji ciśnienia krwi, kontroli poziomu cukru i układu krzepnięcia oraz leczeniu chorób serca. Jedną z częstszych przyczyn wystąpienia udarów mózgu jest migotanie przedsionków, które pięciokrotnie zwiększa ryzyko. Profilaktyka wtórna, czyli zapobieganie ponownym udarom mózgu obejmuje zwalczanie czynników ryzyka:
- zaprzestanie palenia tytoniu,
- zdrowy sposób odżywiania i aktywność fizyczną,
- uzyskanie kontroli ciśnienia tętniczego krwi <140/90 mmHg,
- u pacjentów po przebytym udarze niedokrwiennym mózgu zaleca się leczenie hipercholesterolemii (nadmierny poziom cholesterolu we krwi), przede wszystkim za pomocą statyn.
- leczenie przeciwzakrzepowe w celu zapobiegania zatorowości sercowopochodnej np. w przypadku migotania przedsionków, sztucznej zastawki serca,
- leczenie przeciwpłytkowe u każdego pacjenta po przebytym udarze niedokrwiennym mózgu,
- leczenie inwazyjne zwężenia tętnic szyjnych (angioplastyka, endarterektomia).
Leczenie udaru mózgu odbywa się w warunkach szpitalnych. W ostrym okresie choroby, gdy chory jest nieprzytomny, podstawową sprawą jest utrzymanie drożności dróg oddechowych. Leczenie polega na podawaniu środków przeciwobrzękowych, regulujących ciśnienie krwi i podtrzymujących krążenie. Niezbędna jest częsta zmiana pozycji ciała chorego, aby zapobiec zapaleniu płuc. Stosowane są antybiotyki, kroplówki nawadniające i regulujące poziom elektrolitów, leki ułatwiające ukrwienie zajętego obszaru i środki rozszerzające naczynia krwionośne.
W przypadku niedokrwiennego udaru mózgu podaje się leki zmniejszające lepkość krwi i zapobiegające tworzeniu się zakrzepów. Największe szanse powodzenia terapii daje jej włączenie przed upływem 3 godz. od zaistnienia udaru mózgu, a optymalnie – w ciągu 1,5 godziny – dlatego tak duże znaczenie ma szybkie przewiezienie chorego do szpitala. Pozostali pacjenci, którzy nie kwalifikują się do leczenia fibrynolitycznego dostają leki przeciwpłytkowe. W udarach krwotocznych mogą być stosowane procedury wewnątrznaczyniowe. Bardzo ważnym elementem leczenia jest też późniejsza rehabilitacja – jej rodzaj zależy od rozmiarów spustoszeń, jakie uczynił udar.
