Błędy żywieniowe, brak aktywności fizycznej, przyjmowanie nadmiernej ilości leków, ciągły stres i zbyt duża ilość używek – to wymieniane przez lekarzy główne przyczyny zaparć.
Zaparcia (czasem nazywane zatwardzeniem lub obstrukcją) to zaburzenia czynności przewodu pokarmowego, w następstwie których dochodzi do przedłużenia czasu wchłaniania miazgi pokarmowej z kanału jelitowego lub do opóźnionego wydalania mas kałowych z bańki odbytnicy. Stanowią istotny problem zdrowotny i społeczny, co związane jest z rozwojem cywilizacyjnym oraz trybem życia i dietą współczesnego człowieka. Ze względu na częstość tego schorzenia oraz różnorodność czynników, biorących udział w jego patogenezie, stanowią trudny problem diagnostyczny oraz terapeutyczny. Mimo iż jest to bardzo powszechna dolegliwość – zmaga się z nią co druga kobieta, i co czwarty mężczyzna – wielu traktuje ją jako wstydliwy, intymny problem. Tymczasem zaparcia mogą być skutkiem przejściowych dolegliwości, ale także poważnych schorzeń. Nie należy ich więc lekceważyć. Zaparcia można podzielić na trzy grupy:
- zaparcia towarzyszące schorzeniom podstawowym,
- zaparcia z powodu zmian patologicznych jelit,
- zaparcia przewlekłe – nawykowe.
Mechanizm zaparć
Zaparcie to przedłużone zaleganie treści jelitowej w okolicy przewodu pokarmowego (zwykle w jelicie grubym) oraz problemy z wydalaniem stolca z jego końcowego odcinka, czyli z odbytnicy. Im dłużej treść wypełnia jelita, tym bardziej jest zwarta (pochłania wodę), a kał – gdy w końcu uda się go wydalić – jest twardy i zbity. Osoba cierpiąca na zaparcia oddaje twardy stolec zazwyczaj raz na kilka dni (często tzw. bobkowaty), zwykle po farmakologicznej prowokacji lub po środkach przeczyszczających. Skarży się na uczucie pełności i ciężkości w jamie brzusznej, bóle kolkowe w obrębie jelit, brak łaknienia, zmniejszoną aktywność. Czasem pojawiają się bóle głowy, ogólne rozdrażnienie i zaburzenia snu. Długo utrzymujące się zaparcia mogą spowodować poważne komplikacje, np. stany zapalne i owrzodzenia jelita grubego, a w skrajnych przypadkach nawet jego niedrożność. Długotrwałe zaparcia sprzyjają także pojawieniu się różnorakich chorób odbytnicy – najczęściej powstają żylaki odbytu i szczelina odbytu.
Objawy i rodzaje zaparć
Ze względu na etiologię zaparcia dzielimy na:
- pierwotne (idiopatyczne) – występujące spontanicznie albo mające niejasne lub nieznane przyczyny, sprowokowane m.in. zaburzeniami funkcjonowania przewodu pokarmowego. Ten rodzaj diagnozuje się u około 90% osób;
- wtórne – powstające w wyniku schorzeń.
Biorąc pod uwagę mechanizmy powstawania są to zaparcia atoniczne i spastyczne.
Zaparcia atoniczne związane są z osłabieniem błony mięśniowej ścianki jelita spowodowanej m.in. siedzącym trybem życia, małą aktywnością fizyczną, przebytymi chorobami. Charakteryzują się rzadkim oddawaniem stolca, a masa kałowa jest sucha i odwodniona. Część chorych skarży się na wzdęcia, brak łaknienia, bóle i zawroty głowy, ogólne osłabienie, przygnębienie, czasami na ucisk i słabość w kończynach dolnych.
W przypadku zaparć spastycznych mamy do czynienia głównie z silnymi wzdęciami i skurczami jelit, co utrudnia przesuwanie się treści pokarmowej. Wypróżnienia są bardzo nieregularne, a jeśli już, to kał pojawia się często pod postacią małych grudek. Bywa że wypróżnienia przyjmują charakter rozwolnienia, a stolec jest pieniący z dużą ilością śluzu. Pojawia się napięcie brzucha oraz bóle kolkowe o zmiennej lokalizacji występujące zwykle pół godziny po spożyciu pokarmu. Ustępują po wypróżnieniu lub po oddaniu gazów. Niekiedy odczuwalne jest fałszywe parcie na stolec. Charakterystyczne jest także wzmożone pragnienie. Formy spastyczne rozwijają się również wskutek podrażnienia błony śluzowej jelita grubego np. przez duże masy kałowe lub kamienie żółciowe. Chory cierpi wówczas na bóle brzucha, zwłaszcza w okolicy lewej biodrowej. Brzuch jest napięty, przy wymacaniu dotykiem zauważalna jest bolesność wzdłuż jelita grubego. I w tych przypadkach występuje fałszywe parcie na stolec. Czasami, z wielkim trudem udaje się wycisnąć z siebie twarde grudki kału, przypominające owcze bobki.
Zaparcia przypadkowe powstają w wyniku różnorakich sytuacji, np. długa podróż, nagła zmiana sposobu odżywiania się itp.
Zaparcia krótkotrwałe mają przeważnie charakter okresowy i nawracający. Cechują się tym, że mieszają się z etapami prawidłowego wypróżniania się. Ten typ zaparć, jeśli nie uda się go zlikwidować, wymaga przebadania przewodu pokarmowego w celu ustalenia obiektywnej przyczyny. Powodów może być wiele, a każdy z nich wymaga konsultacji z lekarzem. Przebadanie jest tym pilniejsze, im zaparcia są bardziej dokuczliwe.
Profilaktyka
Osoby cierpiące na zaparcia powinny niezwłocznie zmienić swoje nawyki żywieniowe, unikać tłustych, kalorycznych potraw, a czekoladę, ciasta czy białe pieczywo zastąpić produktami bogatymi w błonnik, warzywami, owocami, kaszami i pieczywem gruboziarnistym. Błonnik reguluje pracę układu pokarmowego, rytm wypróżnień poprzez zwiększenie mas kałowych oraz przyspieszenie pracy jelit. Codzienne stałe pory posiłków oraz powolne i dokładne żucie pokarmu także zapobiegną powstawaniu zaparć. Ponadto powinno się dostarczać do organizmu 2–3 litry płynów dziennie. Regularnym wypróżnieniom sprzyja aktywność fizyczna. Ćwicząc, przy okazji „masujemy” jelita i ułatwiamy ruchy robaczkowe. Jeśli te działania nie są wystarczająco skuteczne, lekarz może zalecić środki farmakologiczne.
Leczenie
W leczeniu zaparć, podobnie ja w innych schorzeniach, najcenniejsze jest leczenie przyczynowe. Jeśli nie można zlikwidować przyczyny, stosuje się leki przeczyszczające. Są to środki powodujące wzmożenie czynności motorycznej jelit i wydalenie treści pokarmowej. Istotą ich działania jest pobudzenie śródściennych odruchów motorycznych i ułatwienie lub nasilenie przesuwania się treści. Mogą działać na drodze fizycznej lub chemicznej.
Mechanizm fizyczny polega na zwiększaniu przenikania wody ze ścian jelit do ich światła, co powoduje zwiększenie objętości i rozwodnienie treści jelitowej oraz rozciągnięcie ścian jelit i wyzwolenie odruchów perystaltycznych, a w efekcie – wypróżnienie. Ten mechanizm działania prezentują osmotyczne środki przeczyszczające. Fizyczny mechanizm działania jest charakterystyczny również dla pęczniejących związków naturalnych i półsyntetycznych – zwiększają objętość treści jelitowej, pobudzając perystaltykę jelit i prowadząc do wypróżnienia. Kolejna grupa związków przeczyszczających o mechanizmie fizycznym powoduje rozwodnienie i rozluźnienie mas kałowych – są to związki o właściwościach emulgujących i zmniejszających napięcie powierzchniowe. Inne preparaty natomiast hamują mechanizm wchłaniania i zagęszczania treści pokarmowej oraz zwiększanie poślizgu mas kałowych, co prowadzi do pobudzenia perystaltyki i wypróżnienia.
Mechanizm chemiczny polega na zwiększaniu wydzielania soków trawiennych i śluzu oraz pobudzeniu perystaltyki jelit. Do tych środków zaliczamy środki drażniące miejscowo błonę jelita cienkiego – olej rycynowy, lub grubego – glikozydy oksyantrachinonowe. Działanie drażniące śluzówkę odbytnicy wykazuje również gliceryna. Trzeba jednak pamiętać, że preparaty przeczyszczające można zażywać jedynie sporadycznie. Używane regularnie upośledzają czynności jelit, które się do nich przyzwyczajają i tym samym „rozleniwiają” je. Bez stałych i na ogół coraz większych dawek środków przeczyszczających jelita nie chcą pracować i wydalać resztek pokarmowych. Wśród preparatów przeczyszczających największą grupę stanowią leki i suplementy roślinne. Najchętniej polecanymi przez aptekarzy środkami przeczyszczającymi są preparaty pochodzenia roślinnego, które zawierają sproszkowany korzeń rzewienia, wyciąg z aloesu, senesu, korzeń szczawiu końskiego, kłącze tataraku. Korzeń rzewienia zawiera związki antranoidowe, które mają działanie przeczyszczające. Pobudzają perystaltykę jelit oraz wpływają na ograniczenie wchłaniania wody i elektrolitów w jelicie grubym. Przyczynia się to do zwiększenia uwodnienia stolca i zwiększenia objętości mas kałowych, co ułatwia wypróżnienie.
Zaparcia stanowią problem dla wielu osób. Wobec ogromnej różnorodności chorób, które mogą powodować trudności w trawieniu, pamiętać należy, że nie wolno ich lekceważyć, zwłaszcza gdy pojawiają się u osób z dotychczas prawidłowym rytmem wypróżnień lub na przemian z nawracającymi biegunkami. Zaparcia nie są chorobą, ale sygnałem niewłaściwych procesów zachodzących w organizmie.
