Antybiotyki mogą powodować biegunkę nie tylko podczas ich przyjmowania, ale też po zakończeniu terapii. Chociaż zazwyczaj przebiega ona łagodnie, czasami może kryć się za nią poważne zakażenie jelitowe.
Biegunkę związaną ze stosowaniem antybiotyków rozpoznaje się zazwyczaj wtedy, gdy pojawiają się stolce częstsze niż zwykle, ich konsystencja staje się luźniejsza, a objawy mają związek z przyjmowaniem leków przeciwdrobnoustrojowych i nie można ich wytłumaczyć inną przyczyną. Szacuje się, że u dorosłych biegunka poantybiotykowa występuje u ok. 5–49 proc. (średnio ok. 20–30 proc.) osób leczonych, a w populacji dziecięcej u ok. 11–40 proc. Zdarza się, że biegunka ma bardzo poważny przebieg i dlatego nie powinno się jej ignorować.
Dlaczego antybiotyki mogą powodować biegunkę?
Antybiotyki przepisuje się osobom, u których doszło do choroby wywołanej zakażeniem bakteryjnym. Działają dwojako – powodują śmierć komórki bakteryjnej lub ograniczają możliwość jej rozmnażania się. Przy okazji mogą również niszczyć pewne korzystne bakterie obecne w mikrobiocie, co skutkuje zaburzeniem równowagi w ekosystemie jelit. Zjawisko to, znane jako dysbioza, prowadzi do biegunki. Antybiotyki doprowadzając do spadku pewnej liczby bakterii, torują drogę innym szczepom bakterii patogennych, które są oporne na działanie antybiotyków. Wolne nisze są zasiedlane przez bakterie typu Salmonella oraz Clostridium difficile. Mogą one wywoływać infekcje jelitowe, które przebiegają z ciężką postacią biegunki. Pojawiają się zaburzenia pracy jelit. Toksyczne działanie drobnoustrojów patogennych na niechroniony nabłonek jelitowy odpowiada za wystąpienie biegunki. Od 5 do 20% leków przeciwbakteryjnych wywołuje biegunkę, zwłaszcza przy długotrwałej terapii. Cechą charakterystyczną większości antybiotyków jest to, że mają szerokie spektrum działania i nie reagują wybiórczo na konkretną bakterię patogenną. W naszych jelitach znajdują się bakterie Escherichia coli, Enterococcus faecalis oraz wiele innych gatunków bakterii beztlenowych. Po zastosowaniu odpowiedniego leku te bakterie giną, a flora przewodu pokarmowego jest zdominowana przez te, które są oporne na działanie antybiotyku. Ponadto mikrobiom staje się uboższy pod względem gatunków drobnoustrojów, które go zasiedlają. Równowaga flory bakteryjnej zostaje zaburzona.
Rodzaje biegunek poantybiotykowych
Biegunka poantybiotykowa może wystąpić zarówno w trakcie stosowania kuracji, jak i po jej zakończeniu. Istnieją różne rodzaje rozwolnienia związanego z lekami przeciwbakteryjnymi. Kiedy zmiany flory jelitowej prowadzą do zaburzeń trawienia i metabolizmu niektórych związków w układzie pokarmowym, występuje wówczas tzw. nieswoista biegunka związana z antybiotykoterapią. W innych przypadkach w obrębie jelit dochodzi do nadmiernego rozmnażania się bakterii Clostridium difficile, wytwarzających toksyny A i B. Choć taki stan zdarza się rzadziej, jest bardzo niebezpieczny dla pacjenta, gdyż może prowadzić do rozwoju rzekomobłoniastego zapalenia jelit. Pozostałe, nieliczne przypadki, są spowodowane innymi szczepami bakterii, takimi jak Klebsiella oxytoca czy Stephylococcus aureus. Na biegunkę po antybiotyku są narażone osoby przyjmujące leki o szerokim zakresie działania przeciwbakteryjnego, u których terapia jest długotrwała lub borykają się z chorobami współistniejącymi. Czynnikiem ryzyka rozwoju rzekomobłoniastego zapalenia jelit jest natomiast przebywanie w szpitalu lub domu długoterminowej opieki medycznej, gdyż tam Clostridium difficile łatwiej się rozprzestrzenia.
Kiedy może się pojawić?
Prawdopodobieństwo wystąpienia biegunki poantybiotykowej mogą zwiększać:
- stosowanie antybiotyków szerokowidmowych, czyli takich, które działają na wiele gatunków bakterii jednocześnie, wśród nich wyróżnić można przede wszystkim cefalosporyny, amoksycylinę z kwasem klawulonowym, ampicylinę, klindamycynę oraz fluorochinolony;
- wiek pacjenta – biegunka po podaniu antybiotyku występuje częściej u dzieci, niż u dorosłych, co jest spowodowane większą wrażliwością flory fizjologicznej u dzieci. Podobnie sytuacja wygląda w przypadku osób starszych;
- długość trwania kuracji antybiotykowej – ryzyko wystąpienia biegunki drastycznie wzrasta, kiedy leki przeciwbakteryjne stosuje się dłużej niż miesiąc;
- schorzenia współistniejące, zwłaszcza te, które powodują zmniejszenie odporności organizmu (zakażenie wirusem HIV, choroba nowotworowa);
- wcześniejszy epizod biegunki poantybiotykowej;
- długotrwała hospitalizacja.
Sposób podania antybiotyku – doustnie lub dożylnie – nie ma większego znaczenia.
Objawy
Symptomy biegunki miewają różne nasilenie, od łagodnego po ostre. Najczęstsze objawy to luźne i częste stolce. Stolce nie są bolesne, nie pojawia się również gorączka. Problemy pojawiają się często na około tydzień po zakończeniu antybiotykoterapii, jednak zdarza się, że biegunka dokucza później, nawet kilka tygodni po odstawieniu leku. Jak długo trwa biegunka po antybiotyku? Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Łagodne postacie mijają samoistnie po kilku dniach. Jednak w niewielu przypadkach może przyjmować ostrą postać, której objawy sugerują wystąpienie zapalenia jelita grubego. Lista objawów związanych z biegunką z powodu Clostridium difficile, które powinny budzić niepokój, to:
- częste, wodniste stolce,
- bóle i skurcze brzucha,
- gorączka,
- śluz/krew w stolcu,
- nudności, utrata apetytu.
W przypadku wystąpienia objawów chory powinien zostać skierowany na badanie, natomiast stwierdzenie zakażenia Clostridium difficile wymaga natychmiastowego wszczęcia leczenia. Konieczne są izolacja oraz przestrzeganie najwyższych standardów higieny, ze względu na niebezpieczeństwo rozprzestrzeniania się bakterii oraz zakażania innych pacjentów, personelu szpitalnego oraz osób wizytujących.
Jak zapobiec biegunce poantybiotykowej?
Podstawowym sposobem zapobiegania problemom jelitowym związanym z antybiotykami jest racjonalne przyjmowanie leków przeciwbakteryjnych. Antybiotyki powinny być zażywane wyłącznie po przepisaniu ich przez lekarza. Dodatkowo warto pamiętać o podawaniu choremu probiotyków oraz prebiotyków w trakcie trwania kuracji antybiotykiem – odbudowują i przywracają prawidłową florę bakteryjną w jelitach. Probiotyki to wyselekcjonowane kultury bakterii, które po podaniu doustnym namnażają się w przewodzie pokarmowym i spełniają w nim funkcje ochronne. Mogą to być preparaty w postaci kapsułek zawierające szczepy Lactobacillus rhamnosus, Lactobacillus helvetius, Saccharomyces boulardii Str. czy Thermophilus/B. lactis, które można nabyć w aptece bez recepty. Innym rozwiązaniem są także jogurty zawierające żywe kultury bakterii. Probiotyki zasiedlają jelita, wpływając na poprawę składu mikroflory oraz wzmocnienie odporności organizmu. Poprzez zakwaszenie środowiska jelit i wytworzenie substancji zwalczających rozwój wirusów i bakterii hamują rozwój tych szczepów, które mają charakter patogenny i szkodliwy dla organizmu. Probiotyki mogą być stosowane w zwalczaniu biegunki lub jako preparaty przyspieszające pracę jelit. Liczne badania kliniczne i farmakologiczne potwierdziły ich skuteczność w leczeniu i profilaktyce różnego rodzaju biegunek, takich ostre bakteryjne i wirusowe, poantybiotykowe.
Leczenie
Leczenie biegunki wywołanej przyjmowaniem antybiotyków zależy przede wszystkim od stopnia jej nasilenia. Jeśli ma łagodny przebieg dolegliwości powinny ustąpić z chwilą odstawienia antybiotyku, który je wywołał. Samo odstawienie antybiotyku jest podstawowym postępowaniem terapeutycznym, skutecznym w 25–50% przypadków. U chorych z lekką postacią biegunki poprawa następuje już po 48 godzinach, a całkowite wyleczenie po 7–10 dniach. Zaprzestanie stosowania antybiotyku umożliwia odbudowę prawidłowej mikrobioty. W fazie regeneracji nowe bakterie, które są podobne do pierwotnych szczepów, zaczynają kolonizować jelita. Prowadzi to do utworzenia się stanu nowej równowagi.
Każdy chory musi też zadbać o odpowiednie nawodnienie organizmu (picie dużej ilości wody niegazowanej oraz herbaty pozwoli uniknąć odwodnienia i pomoże wyrównać gospodarkę wodno-elektrolitową organizmu).
Warto też przyjrzeć się diecie. Zaleca się, aby jej podstawę stanowiły produkty bogate w skrobię, takie jak ryż lub ziemniaki. Powinna być też lekkostrawna, i wolna od smażonych oraz słodkich potraw. Dużym problemem jest wystąpienie biegunki u dzieci. W większości przypadków, biegunkę regulujemy odpowiednią lekkostrawną dietą i dużą ilością płynów. Lepiej nie podawać dzieciom w tym czasie mleka i jego przetworów, a także soków ze świeżych warzyw i owoców. Dobrym sposobem regulacji stolca jest podawanie kleiku ryżowego z dużą dawką gotowanej marchewki i odrobiną gotowanego drobiowego mięsa. Najważniejsza jest jednak odpowiednia podaż płynów, które podajemy chłodne, często, ale w małej ilości.