Układ nerwowy reaguje na bodźce działające teraz, ale także przechowuje wzorce bodźców z przeszłości. Zdolność ich przechowywania nazywa się pamięcią, a same wzorce – śladami pamięciowymi.
Pamięć jest jedną z funkcji ludzkiego umysłu, niezbędną do utrwalania efektów uczenia się i do wykorzystania wyuczonych umiejętności. W procesie pamięci rozróżnia się:
- zapamiętywanie – czyli powstawanie śladu pamięciowego oraz skojarzenie nowych informacji z wytworzonymi wcześniej,
- przypominanie – czyli odtwarzanie zakodowanej informacji poprzez aktywizowanie śladów pamięciowych,
- zapominanie – czyli zatarcie śladu.
Rodzaje pamięci
Istnieje kilka rodzajów pamięci, o różnym stopniu trwałości. Najkrótszą jest pamięć sensoryczna o czasie trwania poniżej sekundy. Zapewnia ona ciągłość odbioru, np. przy oglądaniu obrazu, scenerii albo przy czytaniu tekstu. W życiu codziennym nieustannie korzystamy z pamięci bezpośredniej – trwa do kilkunastu sekund. Jej przykładem jest zdolność zapamiętywania kolejnych partii tekstu przy jego przepisywaniu lub kilkucyfrowego numeru telefonu na czas potrzebny do wprowadzenia do aparatu. Bardzo ważna jest pamięć krótkotrwała (trwa od kilku minut do kilku tygodni), choć ślady pamięciowe powstałe w tym czasie są jeszcze niestabilne. Do ich utrwalenia konieczne jest połączenie śladów pamięci. Zakłócenie tego procesu, np. w wyniku urazu czaszki i wstrząsu mózgu, prowadzi do ich zatarcia. Wówczas występuje tzw. amnezja wsteczna polegająca na niepamiętaniu zdarzeń bezpośrednio poprzedzających uraz. Pamięć krótkotrwała umożliwia np. dobre przygotowanie się do egzaminu, nie zapewnia jednak wykorzystania nabytej wiedzy w późniejszym czasie. Do tego bowiem konieczna jest pamięć długotrwała, utrzymująca się przez lata, a nawet do końca życia. Pamięć długotrwałą dzieli się na:
- świadomą (jawną), do której powstania jest potrzebny świadomy proces kierujący odtwarzaniem informacji,
- nieświadomą (ukrytą), opartą na nieświadomym przypominaniu wcześniej wyuczonego wzorca.
Pamięć świadomą z kolei dzielimy na semantyczną – zawiera fakty niezależne od kontekstu, służące do łączenia, kojarzenia informacji o podobnym charakterze i epizodyczną (autobiograficzną) – zawiera osobiste przeżycia. Pamięć świadoma może ulegać osłabieniu, amnezji, zapominaniu, co wynika z naturalnych procesów fizjologicznych, takich jak starzenie się. Może być też efektem działania leków, alkoholu i uszkodzeń mózgu. Pamięć nieświadoma to umiejętności, nawyki, reakcje emocjonalne, jak np. pisanie, czytanie, pływanie. Jest bardzo trwała, a umiejętności raz wyuczonych nie zapomina się.
Zaburzenia pamięci obejmują zakłócenia wszystkich etapów: zapamiętywania, przechowywania i przypominania. Mogą być wynikiem różnorodnych zaburzeń – elektrolitowych, hormonalnych (niedoczynność tarczycy), chorób i urazów mózgu, zatrucia lekami lub alkoholem, także oznaką chorób neurologicznych – choroba Alzheimera, Parkinson czy procesów zwyrodnieniowych występujących z wiekiem – otępienie starcze.
Uczenie się
To proces zdobywania i gromadzenia doświadczeń, w wyniku czego powstają nowe formy zachowania się i działania lub następuje modyfikacja zachowań i działań wcześniej nabytych. Wskutek uczenia się opanowany zostaje cały system wiadomości, umiejętności, nawyków, przyzwyczajeń i przekonań. Człowiek zdobywa informacje o otaczającym świecie w procesie uczenia się: w znaczeniu wąskim – świadomego i zamierzonego zdobywania wiadomości i umiejętności; w szerokim – dla określenia zarówno uczenia się zamierzonego, jak i niezamierzonego (mimowolnego). Do uczenia się zaliczamy też przywykanie (habituacja). Jest to umiejętność niereagowania na bodźce nie mające istotnego znaczenia dla organizmu, odrzucanie niepotrzebnego, obciążającego układ nerwowy materiału pamięciowego. W niektórych jednak sytuacjach habituacja może być zgubna. Bodziec, choć monotonny, może nieść ważną informację, np. podczas jazdy samochodem.
Przechodzeniu informacji z pamięci świeżej do trwałej towarzyszy powstawanie nowych połączeń. Zjawiska te są istotą uczenia się, utrwalania informacji i kodowania. Aby proces zapamiętywania przebiegał optymalnie, każda faza pamięci wymaga określonych warunków. Dla pamięci ultrakrótkiej (sensorycznej) ważny jest aktualny stan zmysłów. Dla pamięci krótkotrwałej potrzebna jest uwaga. W procesie konsolidacji ślad pamięci krótkotrwałej zostaje zastąpiony wzorcem pamięci długotrwałej, co przebiega najlepiej, gdy mózg „wyłączy” się z kontaktu z otoczeniem. Z tego względu po intensywnej nauce sen pomaga uporządkować i utrwalić wiedzę. Relaks czy drzemka sprzyjają tworzeniu śladów pamięciowych. Jednocześnie mózg broni się przed nadmiarem informacji, co objawia się zapominaniem, przy czym zapominanie zaczyna się natychmiast po zakończeniu nauki. Zapominanie ma związek z następującymi procesami:
- wypieranie – wyrzucanie z pamięci informacji łączących się z poczuciem winy czy lękiem,
- zacieranie śladów (zanikanie) – na skutek niekorzystania z pewnych informacji,
- zanik (brak dostępu) – brak wskazówek ułatwiających przypominanie,
- nakładanie się informacji (interferencja),
- eliminacja (usuwanie) – eliminacja starych informacji ze względu na ograniczoną pojemność „magazynu” pamięci.
Koncentracja i uwaga
Jednym z najistotniejszych czynników warunkujących idealne uczenie się i pamięć jest koncentracja, czyli skupienie uwagi na czynnościach umysłowych. Uwaga posiada następujące cechy:
- trwałość – utrzymywanie koncentracji na jednej podniecie,
- zakres – ilość bodźców, które można odbierać w danym momencie,
- podzielność – zdolność odbioru kilku bodźców naraz i wykonywania kilku czynności,
- przerzutność – zdolność przenoszenia uwagi z bodźca na bodziec.
Wyróżniamy dwa rodzaje koncentracji: świadomą i mimowolną (koncentracja na silnie wyróżniających się bodźcach).
Zaburzenia koncentracji powodują, że zadania nadmiernie obciążające umysł nie mogą zostać wykonane prawidłowo i w krótkim czasie. Występują braki w pamięci oraz trudności w przypomnieniu sobie danej informacji w całości. Umysł „blokuje” także próby przyswojenia sobie nowych informacji (numeru telefonu, wiadomości, tekstu na pamięć), wskutek czego zasób pamięci nie powiększa się. Umiejętność koncentracji wykształca się w wieku około 8 lat, a jej natężenie może trwać intensywnie przez 40–50 minut. Zaburzenia koncentracji należą obecnie do najczęściej występujących zakłóceń funkcjonowania umysłu. Mogą być spowodowane wieloma czynnikami. Najczęściej związane są z przemęczeniem, zbyt krótkim snem, nadużywaniem alkoholu, narkotyków, niektórymi chorobami lub działaniem pewnych leków.
Preparaty wspomagające pamięć
Karnityna. Zgodnie z wynikami badań, działa korzystnie w przypadku niedotlenienia serca oraz wyczerpania fizycznego. Wykazano, że zawierające ją preparaty zwiększają sprawność młodych ludzi w grach komputerowych. Znajduje się w bardzo wielu preparatach OTC, których przyjmowanie usuwa zmęczenie i zwiększa koncentrację przy uczeniu się.
Tauryna i „płyny energetyczne”. Tauryna wywiera korzystny wpływ na uczenie się w wyniku aktywacji metabolizmu komórek glejowych i zwiększenia ogólnej sprawności komórek nerwowych. Jest popularnym składnikiem „płynów energetycznych”, które oprócz niej zawierają także kofeinę, glukurolakton i inne substancje.
L-teanina to aminokwas, który występuje m.in. w liściach zielonej herbaty. Pomaga w osiągnięciu umysłowego stanu alfa, to oznacza, że stymuluje wytwarzanie fal mózgowych alfa, których obecność pozwala na głęboki relaks i uspokojenie, przy jednoczesnym zachowaniu jasności i czujności umysłu. Pozwala w znacznym stopniu pozbyć się napięcia i zdenerwowania. Działa odprężająco, ale nie powoduje senności. Dzięki zdolności pobudzania mózgu poprawia koncentrację i zdolność zapamiętywania. L-teanina jest skuteczna przed każdym egzaminem, czy publicznym wystąpieniem, zmniejsza ataki paniki i poprawia równowagę emocjonalną.
Orzech włoski. Zawierają cenne tłuszcze wielonienasycone, w tym kwas linolenowy. Organizm ludzki umie wyprodukować z niego cudowne kwasy omega-3, które mają niezliczone zalety: chronią przed miażdżycą i zawałem, nawilżają skórę, działają przeciwzapalnie, stymulują prawidłową pracę układu nerwowego. Są niezbędne do prawidłowej pracy mózgu, gdyż szare komórki są z nich zbudowane aż w 30%.
Kwas asparginowy. Aminokwas, który zwiększa napływ wapnia do neuronów, powodując ich pobudzenie i ułatwia tworzenie śladów pamięciowych. Wzmaga koncentrację oraz poprawia samopoczucie bez jednoczesnego działania euforyzującego. Stosuje się go w sytuacjach wymagających intensywnej pracy umysłowej, w stanach zmęczenia i przy zaburzeniach pamięci.
Miłorząb japoński (Ginkgo biloba). Roślina ta zawiera flawonoglikozydy i gingkolidy, które mają zdolność poprawiania przepływu mózgowego, zwiększając tym samym ilość tlenu i glukozy docierających do mózgu. Miłorząb japoński rozszerza naczynia krwionośne, zapobiegając agregacji płytek krwi. Wyciąg z tej rośliny jest skuteczny również w leczeniu zaburzeń krążenia obwodowego – istotnie wpływa na jego poprawę.
Powszechność problemów związanych z zapamiętywaniem i koncentracją sprawia, że poszukuje się wciąż nowych preparatów usprawniających te funkcje mózgu. Współczesne możliwości są bardzo szerokie – stosuje się leki poprawiające krążenie mózgowe, leki o właściwościach niszczących wolne rodniki, przeciwutleniacze, estrogeny i kwas foliowy. Poprawę pamięci można także uzyskać poprzez ćwiczenie pamięci, stosowanie odpowiednich technik zapamiętywania.