Zapalenie zatok jest powszechną chorobą dotyczącą wszystkich grup wiekowych. Należy do najczęstszych przyczyn wizyt lekarskich. Na rozwój schorzenia mają wpływ zarówno czynniki zewnętrzne, jak i uwarunkowania anatomiczne.
Zapalenie zatok przynosowych to choroba zatok, której objawami są: niedrożność nosa, wydzielina z nosa (katar lub spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła), ból lub uczucie rozpierania twarzy, upośledzenie lub utrata węchu.
Obecnie zapalenie zatok przynosowych określa się terminem rhinosinusitis, czyli zapalenie błony śluzowej jam nosa i zatok przynosowych, co podkreśla, że błona śluzowa jam nosa i zatok stanowi jedną całość.
Zatoki przynosowe są powietrznymi jamami zlokalizowanymi wewnątrz kości czaszki. Człowiek posiada cztery pary zatok:
- zatoki szczękowe – znajdujące się tuż za policzkami,
- zatoki czołowe,
- zatoki sitowe,
- zatokę klinową (dwie ostatnie znajdujące się wewnątrz czaszki, za jamą nosową).
Każda zatoka ma połączenie z jamą nosową, dzięki czemu wydzielina przez nie produkowana może się ewakuować, a powietrze z zewnątrz dostaje się do środka i wentyluje wnętrze zatok. To zapewnia brak bakterii wewnątrz zatok przynosowych w stanie fizjologicznym. W przypadku infekcji zatok stan zapalny i obrzęk dotyczy błony śluzowej, która je wyściela. Powoduje to zablokowanie ujścia zatok do jamy nosowej i brak możliwości ewakuacji wydzieliny z zatok, co sprzyja jej gromadzeniu.
Przyczyny zapalenia zatok przynosowych
Przyczyna każdego rodzaju zapalenia zatok, podobnie jak większości infekcji górnych dróg oddechowych, może być wirusowa, bakteryjna, grzybicza lub alergiczna. Najczęściej winowajcami ostrego zapalenia zatok są wirusy, np. rynowirusy, koronawirusy, adenowirusy czy wirus grypy. Do kolonizacji przez bakterie dochodzi zazwyczaj na skutek nadkażenia w trakcie infekcji wirusowej lub reakcji alergicznej. Obecnie coraz częściej przyczynę stanowi nierozpoznana czy źle kontrolowana alergia. Czasami zapalenie zatok może być spowodowane przewlekłym drażnieniem błony śluzowej przez czynniki fizyczne (np. dym papierosowy) albo infekcją zęba pochodzenia korzeniowego. Również znacznego stopnia skrzywienie przegrody nosa może przyczynić się do częstych zapaleń zatok przynosowych, szczególnie jednostronnych. Z uwagi na czas trwania objawów zapalenie zatok przynosowych dzieli się na ostre i przewlekłe.
Ostre zapalenie zatok przynosowych trwa krócej niż 12 tyg., a objawy ustępują całkowicie. Wyróżnia się kilka rodzajów ostrego zapalenia zatok przynosowych:
- wirusowe, czyli towarzyszące przeziębieniu, zwykle ustępuje samoistnie – poprawa następuje po 48 godz., a całkowite ustąpienie w ciągu 7–10 dni; najczęstszy rodzaj ostrego zapalenia zatok, zwykle w przebiegu zakażenia rynowirusem,
- powirusowe, kiedy trwa dłużej niż 10 dni lub objawy nasilają się po upływie 5 dni i trwają krócej niż 12 tygodni,
- bakteryjne, kiedy występuje gorączka powyżej 38°C, nasilenie wcześniej występujących objawów, zmiana barwy wydzieliny z nosa, silny miejscowy ból w obrębie twarzy.
Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych trwa ponad 12 tyg. i objawy nie ustępują całkowicie. W przebiegu mogą występować polipy nosa, alergia, zakażenia grzybicze. Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych może też być spowodowane chorobami zębów, guzami okolicy zatok, a także chorobami ogólnoustrojowymi lub niedoborami odporności. Najczęstszym typem przewlekłego zapalenia zatok jest postać bakteryjna. Wyróżnia się również alergiczne grzybicze zapalenie zatok, eozynofilowe zapalenie zatok oraz zapalenie zatok w przebiegu triady aspirynowej (uczulenie na aspirynę współistniejące z polipami nosa i astmą). Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych przebiega z okresami remisji i zaostrzeń, zwykle przez wiele lat, a całkowite ustąpienie zdarza się rzadko.
Objawy
Do głównych objawów zapalenia zatok przynosowych należy:
- niedrożność nosa,
- wydzielina z nosa – katar przedni lub tzw. tylny – ściekanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła, co może powodować uczucie drapania w gardle, chrypkę i kaszel,
- ból lub uczucie rozpierania twarzy (np. u nasady nosa oraz po jego obu stronach, które ulegają nasileniu po schyleniu głowy),
- upośledzenie lub utrata węchu.
Ponadto mogą wystąpić bóle głowy, obrzęk powiek, złe samopoczucie, pogorszenie smaku. Przy zapaleniu zatok szczękowych, szczególnie szerzącym się z zębodołu, u pacjenta może występować ból zębów i nieświeży zapach z ust. Infekcji często towarzyszy gorączka. Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych charakteryzuje się bardzo podobnymi objawami, choć zwykle o nieco mniejszym natężeniu.
Rozpoznanie
Lekarz ustala rozpoznanie zapalenia zatok przynosowych na podstawie dokładnie zebranego wywiadu, badania laryngologicznego i badań dodatkowych. Na początku lekarz bada dotykiem twarz i szyję pacjenta w celu wykrycia bolesności dotykowej. W badaniu laryngologicznym wykonuje się rynoskopię przednią (oglądanie jamy nosa wziernikiem z użyciem lampy czołowej), w której szuka się obecności wydzieliny, polipów oraz ocenia błonę śluzową pod kątem cech stanu zapalnego. W trakcie badania można również ocenić stan przegrody nosa. W celu pełnej oceny choroby często konieczne jest wykonanie badań obrazowych – zwykle tomografii komputerowej (TK). Pozwala ona na dokładne zobrazowanie wszystkich zatok, kompleksu ujściowo-przewodowego, jamy nosa oraz otaczających tkanek. Dzięki TK można określić zakres zmian patologicznych, zaplanować leczenie, a nawet ustalić prawdopodobną przyczynę choroby. Przy ostrym zapaleniu zatok czasem pobiera się materiał biologiczny (np. wydzielinę lub popłuczyny z zatok) i wysyła do laboratorium mikrobiologicznego w celu wykonania posiewu. Jeżeli lekarz podejrzewa tło alergiczne zapalenia zatok, pomocne mogą być testy alergiczne.
Leczenie
Ostre zapalenie zatok przynosowych w początkowym okresie choroby można próbować leczyć domowymi sposobami, ponieważ w przypadku choroby wirusowej leczenie jest objawowe. Zaleca się płukanie nosa 0,9% roztworem NaCl. W aptece można zakupić zestaw do samodzielnego płukania zatok. Można stosować dostępne bez recepty leki działające objawowo:
- paracetamol i niesteroidowe leki przeciwzapalne – objawowo w razie gorączki i dolegliwości bólowych;
- leki obkurczające naczynia błony śluzowej nosa, aby poprawić drożność nosa; w celu doraźnego szybkiego zmniejszenia niedrożności nosa stosuje się preparaty donosowe (np. efedryna, ksylometazolina). Nie należy jednak stosować ich przewlekle (dłużej niż 5 dni)! Dostępne są również leki doustne (efedryna, fenylefryna, pseudoefedryna), które można stosować wyłącznie doraźnie. Nie należy ich podawać kobietom w ciąży, chorym na nadciśnienie tętnicze, choroby serca, nadczynność tarczycy, rozrost stercza, jaskrę, choroby psychiczne, u leczonych β-blokerami. U wielu osób powodują bezsenność;
- preparaty cynku, witaminę C i leki ziołowe;
- preparaty złożone zawierające lek przeciwhistaminowy, lek obkurczający naczynia błony śluzowej nosa oraz paracetamol lub niesteroidowy lek przeciwzapalny – łagodzą one objawy ostrego zapalenia zatok przynosowych.
Nie należy stosować na własną rękę glikokortykosteroidów donosowych ani antybiotyków! W razie utrzymywania się objawów powyżej 10 dni lub ich nasilenia po 5 dniach należy udać się do lekarza rodzinnego.
W leczeniu ostrego powirusowego zapalenia zatok przynosowych oprócz płukania nosa 0,9% roztworem NaCl, lekarz może zalecić glikokortykosteroidy donosowe. Ostre bakteryjne zapalenie zatok przynosowych leczy się antybiotykami. W leczeniu przewlekłego zapalenia zatok przynosowych zwykle stosuje się glikokortykosteroidy donosowo.
Zapobieganie zapaleniu zatok przynosowych
Zapalenie zatok przynosowych to choroba, która dotyczy osób w każdym wieku w różnych porach roku. Można zredukować ryzyko wystąpienia zapalenia zatok przez unikanie osób z zakażeniami górnych dróg oddechowych oraz nadmiernej ekspozycji na różnego rodzaju dymy (papierosy) i zanieczyszczenia powietrza. Ważne jest leczenie różnego typu alergii, szczególnie wziewnych oraz odpowiedni stopień nawilżenia powietrza w pomieszczeniach, w których przebywamy na co dzień. Ma to ogromne znaczenie w miesiącach, w których korzystamy z ogrzewania pomieszczeń.
Źródło: K Radajewski, M Wierzchowska, Otolaryngologia Polska 2019,73(5)