Celiakia jest przewlekłą chorobą autoimmunologiczną, która powoduje uszkodzenie jelita cienkiego po spożyciu glutenu. Dotyka głównie dzieci, ale może rozwinąć się w każdym wieku, często w odpowiedzi na stres lub inne zmiany w organizmie.
Celiakia to choroba autoimmunologiczna, w której organizm produkuje przeciwciała przeciwko własnym tkankom, szczególnie błonie śluzowej jelita cienkiego, w odpowiedzi na spożycie glutenu. Gluten wywołuje reakcję zapalną, niszczy kosmki jelitowe, co prowadzi do zaburzenia wchłaniania składników odżywczych i może powodować powikłania zdrowotne.
Objawy celiakii
Dolegliwości są bardzo różnorodne i mogą obejmować:
- objawy jelitowe: biegunki, wzdęcia, bóle brzucha, nudności, wymioty, zaparcia;
- skórne: wykwity skórne, zwłaszcza w postaci wyprysku, znane jako „opryszczkowe zapalenie skóry”;
- objawy ogólne: utrata masy ciała, chroniczne zmęczenie, anemie, bóle głowy;
- problemy z układem kostnym: osteoporoza, zmniejszona gęstość kości, zwiększone ryzyko złamań;
- problemy neurologiczne: depresja, problemy z koncentracją, neuropatie obwodowe.
Objawy mogą pojawiać się w różnym wieku i różnić się w zależności od osoby. W niektórych przypadkach choroba przebiega bezobjawowo lub z objawami subtelnymi, co sprawia, że diagnoza jest trudna do postawienia.
Diagnoza
Diagnostyka celiakii opiera się na kilku etapach:
Badania serologiczne – najczęściej stosowanymi testami są testy na przeciwciała przeciwko transglutaminazie tkankowej (tTG-IgA) oraz przeciwciała przeciw endomysium (EMA). Podwyższony poziom tych przeciwciał we krwi sugeruje celiakię.
Biopsja jelita cienkiego – złoty standard w diagnozowaniu celiakii. Biopsja polega na pobraniu próbki tkanki z jelita cienkiego w celu ocenienia uszkodzenia kosmków jelitowych. U osób z celiakią kosmki jelitowe są zniszczone lub zredukowane.
Test genetyczny – istnieje możliwość wykonania testu na obecność genów HLA-DQ2 i HLA-DQ8, które są obecne u większości osób z celiakią. Choć ich obecność nie jest jednoznacznym dowodem na celiakię, ich brak może pomóc wykluczyć tę chorobę.
Leczenie
Leczenie celiakii polega przede wszystkim na wprowadzeniu diety bezglutenowej. Jest to jedyna skuteczna metoda leczenia, która pozwala na złagodzenie objawów i naprawienie uszkodzeń jelita cienkiego. Dieta bezglutenowa wymaga całkowitej eliminacji glutenu ze wszystkich posiłków, co wiąże się z dużą ostrożnością w doborze produktów spożywczych.
- Eliminacja glutenu
Gluten występuje w pszenicy, życie, jęczmieniu oraz w wielu przetworzonych produktach spożywczych. Osoby z celiakią muszą unikać nie tylko oczywistych źródeł glutenu, ale także żywności, która może być zanieczyszczona glutenem w procesie produkcji.
- Uzupełnianie niedoborów
W wyniku uszkodzenia kosmków jelitowych osoby z celiakią mogą cierpieć na niedobory witamin i minerałów, zwłaszcza witamin z grupy B, witaminy D, żelaza, wapnia czy magnezu. Często konieczne jest suplementowanie tych składników.
- Monitorowanie zdrowia
Osoby z celiakią powinny regularnie kontrolować stan zdrowia, w tym poziom przeciwciał w organizmie, stan odżywienia oraz ewentualne uszkodzenia innych narządów.
Powikłania celiakii
Jeśli celiakia nie jest odpowiednio leczona, mogą wystąpić liczne powikłania:
Choroby metaboliczne: celiakia może prowadzić do cukrzycy typu 1, problemów z metabolizmem tłuszczów, a także zwiększać ryzyko otyłości. Celiakia może współistnieć z innymi schorzeniami autoimmunologicznymi, takimi jak choroba Hashimoto (autoimmunologiczne zapalenie tarczycy) czy zapalenie stawów.
Zaburzenia hormonalne: u kobiet celiakia może prowadzić do zaburzeń miesiączkowych i problemów z płodnością.
Zwiększone ryzyko nowotworów: celiakia zwiększa ryzyko rozwoju chłoniaka jelita cienkiego oraz innych nowotworów układu pokarmowego.
Osteoporoza: z powodu upośledzonego wchłaniania wapnia osoby z celiakią są bardziej narażone na osteoporozę.
Życie z celiakią wymaga dużej uważności na to, co się je i jak przygotowuje posiłki. Ważne jest, aby unikać nie tylko jedzenia zawierającego gluten, ale również zanieczyszczenia krzyżowego, np. w restauracjach czy podczas przygotowywania posiłków w domu. W ostatnich latach rośnie świadomość na temat celiakii, a w sklepach i restauracjach coraz częściej pojawiają się produkty bezglutenowe.
Dieta bezglutenowa i zasady jej stosowania
Dieta bezglutenowa to sposób żywienia, w którym całkowicie eliminujemy gluten – białko występujące przede wszystkim w ziarnach takich zbóż, jak pszenica, żyto i jęczmień. W przypadku zdiagnozowania celiakii dieta taka musi być stosowana przez całe życie – nawet niewielkie ilości glutenu mogą prowadzić do uszkodzenia jelita cienkiego.
- Eliminacja zbóż zawierających gluten
pszenica (i jej odmiany: orkisz, samopsza, płaskurka), żyto, jęczmień. Stosowanie zbóż i produktów naturalnie bezglutenowych: np. ryż, kukurydza, gryka, proso, amarantus, quinoa.
- Czytanie etykiet i unikanie skażenia krzyżowego
produkty mogą mieć dodatki lub być przetwarzane w zakładach, gdzie obecny jest gluten –trzeba zwracać uwagę na etykietę „może zawierać gluten/śladowe ilości”. Osoby z celiakią powinny zadbać o oddzielne przybory kuchenne, ochronę przed zanieczyszczeniem glutenem.
- Znakowanie żywności
w UE produkty „bezglutenowe” to takie, w których zawartość glutenu jest mniejsza lub równa 20 miligramom na kilogram produktu (20 ppm). Mogą być oznaczone symbolem przekreślonego kłosa.
Produkty dozwolone to m.in.:
- świeże owoce i warzywa,
- nieprzetworzone mięso i ryby,
- jaja,
- produkty mleczne naturalne,
- zboża bezglutenowe.
Produkty zakazane lub wymagające szczególnej ostrożności to m.in.:
- zwykłe pieczywo,
- makarony z pszenicy,
- kasze jęczmienne,
- wyroby zawierające słód jęczmienny, zwykły owies (chyba że certyfikowany).
Dodatkowe wskazówki
Dietę bezglutenową należy rozpocząć po odpowiedniej diagnostyce celiakii – wprowadzenie jej przed testami może utrudnić prawidłową diagnozę. Osoby na diecie bezglutenowej powinny być świadome, że choć produkty bezglutenowe są bezpieczne pod względem glutenu, to nie zawsze są bardziej zdrowe – nadal ważna jest jakość żywności, jej skład, zawartość błonnika, mikroskładników. Warto współpracować z dietetykiem lub specjalistą od żywienia – pomoże to zaplanować pełnowartościową dietę, uniknąć niedoborów (np. witamina D, wapń, żelazo) i właściwie dostosować jadłospis.
Źródła:
- Wilk I., Dobrzycka A. „Celiakia – definicja, diagnoza, objawy i sposób leczenia”, Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne.
- Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej – dieta bezglutenowa – zalecenia żywieniowe.