Choroby wątroby powszechnie kojarzymy z nadużywaniem alkoholu lub wirusowymi zapaleniami wątroby. Tymczasem najczęstszym schorzeniem tego narządu jest niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby.
Na niealkoholową stłuszczeniową chorobę wątroby (ang. Non-alcoholic Fatty Liver Disease, NAFLD) cierpi co czwarty Polak. Przyczyną nie jest nadmiar alkoholu, tylko zła dieta i choroby, które zwiększają ryzyko stłuszczenia wątroby – otyłość, insulinooporność i cukrzyca, ale też nadciśnienie tętnicze czy hipercholesterolemia (przewlekły stan zaburzeń gospodarki lipidowej organizmu, który przejawia się podwyższonym stężeniem cholesterolu w osoczu krwi).
Czym zajmuje się wątroba?
Wątroba nazywana jest fabryką. Produkuje aż 85% wszystkich białek znajdujących się w osoczu, m.in. albuminy, niezbędnych do funkcjonowania organizmu. Uczestniczy prawie we wszystkich szlakach metabolicznych, dzięki czemu dokonuje przemian cukrów, tłuszczów, białek, hormonów, substancji odżywczych, leków i toksyn. Spełnia wiele kluczowych funkcji w organizmie:
- funkcje odtruwające – neutralizuje różne toksyny oraz metabolizuje leki;
- wytwarza żółć, która jest konieczna do trawienia tłuszczów;
- bierze udział w przemianie hemu (składowa m.in. hemoglobiny i innych związków białkowych) w bilirubinę, która po serii przemian zostaje wydalona do żółci i wraz z nią przechodzi do jelita cienkiego, a następnie do jelita grubego;
- magazynuje zapasy witamin (A, D3, B2, B3, B4, B12, K) oraz żelaza;
- przekształca białka i cukry w tłuszcze;
- wytwarza, gromadzi i uwalnia glukozę;
- bierze udział w termoregulacji – jest narządem o najwyższej temperaturze;
- pełni funkcje odpornościowe – odbywa się w niej fagocytoza czyli proces polegający na pochłanianiu różnych cząstek pochodzących z tkanek lub przedostających się z zewnątrz: m.in. rozpadających się fragmentów komórek, produktów procesów zapalnych i bakterii.
Jak rozpoznać, czy mamy sprawną wątrobę?
Większość z nas uważa, że wątroba dokucza, gdy zjemy za dużo lub zbyt tłusto. Po sporym posiłku możemy czuć dyskomfort przede wszystkim w żołądku i jelitach. Wątroba jest w zasadzie pozbawiona włókien nerwowych, dlatego prawie nigdy nie boli, choruje powoli i po cichu. Szkodzi jej nie jeden konkretny posiłek, tylko codzienne, niezdrowe nawyki.
Objawy uszkodzenia wątroby
Dolegliwości zależne są od przyczyny wywołującej chorobę, stopnia jej zaawansowania oraz indywidualnej wrażliwości na toczący się w wątrobie proces chorobowy. Do najczęściej występujących subiektywnych dolegliwości w chorobach wątroby i dróg żółciowych zalicza się m.in.: zmęczenie, apatię, nadmierną senność, zaburzenia koncentracji, niestrawność, wzdęcia, nudności, jadłowstręt, odbarwione stolce, ciemne zabarwienie moczu, powiększenie obwodu brzucha i obrzęki kończyn dolnych, zażółcenie powłok, gorączkę oraz bóle i gniecenia w okolicy prawego podżebrza. Ulegając stopniowo uszkodzeniu, chora wątroba poza ograniczeniem swoich funkcji ma negatywny wpływ na działanie innych narządów oraz zubożenie ogólnej kondycji biochemicznej całego organizmu.
NAFLD – plaga XXI wieku
Niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby rozwija się powoli. Jeśli zjadamy więcej kalorii, niż codziennie zużywamy, rozrasta się nie tylko tkanka tłuszczowa, także komórki wątroby (hepatocyty) nabierają tłuszczu. Przestają wtedy działać prawidłowo. Co ciekawe, taki stan może być spowodowany zarówno zbyt kaloryczną, niezdrową dietą, jak i wielodniowym głodzeniem.
Do niedawna stłuszczenie wątroby kojarzono z nadużywaniem alkoholu (w dalszym ciągu jest on determinantem wpływającym na zaburzenia wątroby), jednak wraz z upływem czasu, odgrywa on coraz mniejszą rolę, a coraz większą inne czynniki. Otyłość szkodzi wątrobie podobnie jak alkohol. Dlatego zdefiniowano nową chorobę – niealkoholowe stłuszczenie wątroby. Jest to zwiększone odkładanie związków tłuszczowych w obrębie hepatocytów. W warunkach fizjologicznych zgromadzone w wątrobie lipidy powinny stanowić 3–5% masy wątroby. W przypadku prostego stłuszczenia ilość hepatocytów z nagromadzonym tłuszczem we wnętrzu komórki przekracza 5%. Podstawowym czynnikiem stłuszczenia wątroby jest otyłość. NAFLD zawiera wiele schorzeń, obejmujących proste stłuszczenie wątroby, bez objawów uszkodzenia hepatocytów, jak również złożone stłuszczenie z toczącym się stanem zapalnym i postępującym zwłóknieniem.
NAFLD jest chorobą cywilizacyjną XXI wieku. Zdaniem specjalistów chorób wątroby powoli zajmuje miejsce wirusowych zapaleń wątroby jako najważniejszej choroby w hepatologii. Specjaliści alarmują, że do 2030 r. NAFLD może stać się najczęstszą przyczyną transplantacji tego narządu. W Polsce NAFLD dotyka niemal 9 mln Polaków.
Diagnostyka NAFLD nie jest prosta. W większości przypadków stłuszczenie wątroby daje nieswoiste objawy, m.in. zmęczenie, zmniejszony apetyt, gorsze samopoczucie, obniżenie sprawności fizycznej, zaburzenia snu, powiększenie wątroby lub śledziony, pobolewanie brzucha lub dyskomfort w prawym podżebrzu, jednak zazwyczaj nieodczuwalny jest ból wątroby, dlatego też wielu pacjentów nie zdaje sobie sprawy z występowania choroby. Prawidłowe rozpoznanie wymaga przeprowadzenia dokładnego wywiadu, badań laboratoryjnych, wykonania USG jamy brzusznej, ewentualnie tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego.
Sposoby na regenerację wątroby
Wątroba wykazuje niezwykłe zdolności regeneracyjne. Nawet po poważnym uszkodzeniu spowodowanym niedokrwieniem, działaniem substancji toksycznych lub infekcją, nadal jest w stanie się zregenerować. Wynika to z obecności komórek macierzystych w wątrobie, z których mogą powstawać na nowo komórki wątroby. Ze względu na mnogość czynników, które mogą negatywnie wpływać na wątrobę, należy zwrócić szczególną uwagę na prowadzony styl życia. Zagrożeniem są nie tylko toksyczne uszkodzenia tego narządu wywołane nadużywaniem alkoholu czy przyjmowaniem leków toksycznych dla wątroby, ale także nasze nawyki. Ważne są m.in. codzienna dieta i aktywność fizyczna, które w istotny sposób wpływają na stan wątroby.
Jak się leczy wątrobę?
Jeśli powodem uszkodzenia wątroby jest alkohol, należy go odstawić. Przy NAFLD lekarze zalecają zmianę stylu życia – zdrową dietę i ruch. NAFLD towarzyszy otyłości i cukrzycy typu 2, dlatego pacjenci mogą odnieść korzyści z leczenia tych chorób. W ostatnich latach pojawiły się skuteczne terapie na wirusowe choroby wątroby. WZW typu C jeszcze 10 lat temu było chorobą oznaczającą duże ryzyko marskości i raka wątroby. Obecnie są już dostępne leki, które są w stanie wyleczyć praktycznie każdego bez istotnych działań niepożądanych. Przy WZW typu B medycyna jest trochę mniej skuteczna, ale nie bezradna. Istnieją leki, które potrafią tego wirusa trzymać w szachu. Na autoimmunologiczne zapalenie wątroby stosowane są środki, które tłumią układ odpornościowy i zatrzymują postęp choroby. Na niektóre problemy z drogami żółciowymi – leki ułatwiające odprowadzanie żółci z dróg żółciowych, co spowalnia proces włóknienia wątroby.
Dieta „wątrobowa”
Odpowiednia dieta ma ogromne znaczenie w zapobieganiu i leczeniu chorób wątroby. Zmiana nawyków żywieniowych w wielu przypadkach prowadzi do zahamowania rozwoju choroby, a nawet, np. w przypadku stłuszczenia wątroby, do całkowitego wyleczenia. Celem diety „wątrobowej” jest dostarczenie do organizmu składników odżywczych niezbędnych do regeneracji komórek wątroby i wyrównania występujących niedoborów. Powinna być lekkostrawna z ograniczeniem tłuszczu. Do podstawowych zasad diety, których zastosowanie w codziennym życiu pomoże zregenerować wątrobę, należą:
- regularność posiłków, 4–6 niewielkich objętościowo posiłków najlepiej co 3–4 godziny,
- dostosowanie kaloryczności diety do stanu odżywienia (otyłość, prawidłowa masa ciała, niedożywienie),
- spożywanie zawsze świeżych produktów, unikanie wyrobów przeterminowanych lub „tylko trochę” popsutych – zawarte w nich toksyny są szkodliwe dla wątroby,
- unikanie żywności wysokoprzetworzonej, z dużą ilością konserwantów i barwników,
- ograniczenie spożycia tłuszczów, szczególnie zwierzęcych, np. tłustych mięs i wędlin,
- stosowanie niewielkich ilości tłuszczów roślinnych (olej, oliwa) – sprzyjają wchłanianiu witamin A, D, E, K, które są magazynowane w wątrobie,
- ograniczenie spożycia węglowodanów prostych, np. słodyczy, które można zastąpić owocami,
- spożywanie odpowiedniej ilości białka (chude mięso, nabiał, ryby); szczególnie ważne jest spożycie ryb, które zawierają korzystne dla wątroby tłuszcze z grupy omega-3, obniżające stężenie szkodliwych trójglicerydów,
- wykluczenie z diety alkoholu, mocnej kawy i herbaty oraz produktów typu fast food,
- unikanie ostrych przypraw i produktów wzdymających, czyli warzyw kapustnych, cebulowych i strączkowych,
- wypijanie codziennie ok. 2 l płynów,
- spożywanie ostatniego posiłku 2 lub 3 godziny przed snem.
Niekorzystne dla wątroby jest także przejadanie się lub stosowanie restrykcyjnych diet odchudzających zwłaszcza tzw. mono diet typu kapuściana czy białkowa. Dla dobra wątroby należy zadbać, by w procesie odchudzania nie tracić na wadze więcej niż 0,5 kg tygodniowo. Kolejną ważną zasadą w diecie „wątrobowej” jest sposób przyrządzania potraw z zastosowaniem technik kulinarnych, tj. gotowania na parze, gotowania, pieczenia, ewentualnie grillowania lub smażenia bez dodatku tłuszczu. Potrawy należy spożywać bezpośrednio po przyrządzeniu, nie odgrzewać ich ani nie odsmażać. Należy unikać zasmażek i śmietany do przyprawiania zup. Warzywa jeść gotowane (rozdrobnione, przetarte) lub jako drobno starte surówki. Owoce – w postaci soków lub przecierów (bez pestek i skórek).
Wysiłek fizyczny
Równie ważna, jak odpowiednia dieta, w terapii NAFLD jest aktywność fizyczna. Modyfikacja stylu życia, polegająca na ograniczeniu zachowań związanych z siedzącym trybem życia i zwiększenie codziennej aktywności (np. spacery) pozwoli na utratę masy ciała, obniżenie zawartości trzewnej tkanki tłuszczowej oraz wzrost wrażliwości na insulinę. U osób z NAFLD zaleca się ok. 30 minut ćwiczeń fizycznych od 3 do 5 razy w tygodniu. Odpowiednią formą wysiłku fizycznego jest szybki marsz oraz pływanie. Ćwiczenia muszą być dostosowane do osobniczych możliwości, stanu zdrowia i
Jak sprawdzić stan wątroby
Wyniki badań mogą pokazać, czy naszej wątrobie coś dolega. Warto wykonać:
- Badanie krwi – próby wątrobowe oznaczają aktywność enzymów wątrobowych (ALT, AST, ALP, GGTP) i bilirubiny.
- Badanie USG, tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny – badania obrazowe pozwalają stwierdzić m.in. stłuszczenie wątroby, ocenić jej budowę lub wykryć guzy.
- Biopsja wątroby – pobrane komórki pozwalają stwierdzić, co spowodowało chorobę.