Kleszcze to nieduże pajęczaki, które są zewnętrznymi pasożytami odżywiającymi się krwią. W Polsce występuje kilka gatunków, z których kluczowe znaczenie dla człowieka ma kleszcz pospolity.
Kleszcze są wektorami licznych chorób zakaźnych. Cykl życiowy tych pajęczaków, przed przeobrażeniem się w kolejną postać rozwojową, wymaga posiłku z krwi. Pasożytują więc na małych gryzoniach, ptakach, koniach czy bydle. Człowiek jest żywicielem przypadkowym. Liczni żywiciele pośredni i sposób odżywiania się powoduje, że kleszcze są nosicielami wielu chorób zakaźnych (m.in. boreliozy, babeszjozy, kleszczowego zapalenia mózgu).
Gdzie występują kleszcze?
W naszej sferze klimatycznej kleszcze najczęściej występują w lasach liściastych, iglastych i mieszanych, o bogatym poszyciu oraz wilgotnej ściółce. Wszędzie, gdzie jest wilgotno, rośnie trawa, krzaki, paprocie i jagodziny będą też kleszcze, gdyż tam mogą zapolować na swoją ofiarę. Na skoszonym trawniku kleszczy jest dużo mniej. Mniej jest ich też, gdy mamy suche lato; zapadają wtedy w stan odrętwienia.Najliczniej zamieszkują łąki i zaroślach na granicy lasów liściastych. Spotykane są również w parkach miejskich i skwerach.
Ich aktywność zależy od temperatury otoczenia, wzrost powoduje zwiększenie aktywności. W Polsce ten czas przypada na przełom marca i kwietnia i trwa nawet do listopada.
Badania laboratoryjne udowodniły, że kleszcze są w stanie przeżyć bez żywiciela nawet 6 lat. Około 15% tych pajęczaków jest nosicielami boreliozy oraz wirusowego kleszczowego zapalenia mózgu. Samica, która co roku składa 3 tysiące jaj przekazuje potomstwu wirusy oraz krętki. Cykl rozwojowy kleszcza pospolitego trwa od 2 do 4 lat i obejmuje trzy stadia:
- larwa – osiąga wielkość 1 mm, jej żywicielem są ptaki i drobne ssaki, na których żeruje 3–6 dni;
- nimfa – jest wielkości 1–1,5 mm, atakuje większe ssaki, na których żeruje 4–7 dni, po czym linieje do postaci dorosłej;
- postać dorosła – samiec osiąga długość 2 mm i pobiera niewiele pokarmu, nieznacznie zwiększając swój rozmiar, natomiast samica ma do 5 mm długości. Jej odwłok jest pokryty sztywną tarczką tylko w górnej części i to pozwala na pobieranie dużej ilości pokarmu i zwiększenie rozmiaru nawet do 2 cm.
Człowiek jest żywicielem wszystkich stadiów rozwojowych kleszcza. Pasożyty przytwierdzają się do różnych części ciała, przeważnie ukrytych i pokrytych włosami. Ich mała wielkość oraz obecna w ślinie substancja znieczulająca sprawiają, że kleszcze są przeważnie niezauważone w czasie żerowania.
W jaki sposób atakują?
Kleszcze rozpoznają swoje ofiary po ciepłocie ciała, zapachu oraz wydychanym dwutlenku węgla. Mają zdolność wyczuwania potencjalnej ofiary z odległości 20 metrów. Są one mało mobilne, larwy przebywają pod źdźbłami trawy, nimfy w zaroślach a dojrzałe osobniki pod liśćmi drzew. W momencie wyczucia ofiary biernie spadają z liści. Wybór żywiciela jest uzależniony od stadium rozwojowego kleszcza. Spadający kleszcz uczepia się skóry lub odzieży i szuka miejsca, w którym skóra jest cienka, wilgotna i dobrze ukrwiona. W człowieka kleszcze najczęściej żerują pod pachą, za uchem, w okolicach karku, u nasady włosów oraz pod kolanami. Mimo iż pasożyt wbija się głęboko w skórę, jego ugryzienie jest właściwie niewyczuwalne. Jest to spowodowane wprowadzeniem wydzieliny, zawierającej substancje znieczulające oraz opóźniające reakcję zapalną u żywiciela. To dlatego nie pojawia się zaczerwienienie, swędzenie czy ból, które informowałyby o ugryzieniu. Kleszcz żeruje na żywicielu nawet 6–7 dni i w tym czasie wypija około 2 ml krwi, znacznie powiększając swoje rozmiary.
Jak zapobiegać ugryzieniom?
Wychodząc do lasu czy na łąkę Metody zapobiegania ugryzieniom dzielimy na środowiskowe oraz sposoby ochrony osobistej. Kiedy wybieramy się na wycieczkę w miejsca, w których mogą przebywać kleszcze należy ubrać odzież w jasnych kolorach, która dobrze osłania skórę. Na jasnych ubraniach łatwiej zauważyć wędrującego kleszcza. Należy włożyć zabudowane buty z wysoką cholewką, która sięga powyżej poziomu trawy, długie spodnie, opasujące ściśle kostki, oraz koszulę z długimi rękawami i ciasno przylegającymi mankietami. Głowę najlepiej zabezpieczyć kapeluszem lub czapką. Dodatkowo zaleca się stosowanie preparatów odstraszających kleszcze. Spryskuje się nimi skórę oraz ubranie (ilość i częstotliwość jest zależna od zaleceń producenta). Większość preparatów zawiera w swoim składzie DEET (N,N-dietylo-3-metylbenzamid). Substancja DEET blokuje receptory insektów i pajęczaków zniechęcając je do lądowania na powierzchni skóry. Skutecznie działa przez kilka godzin (w zależności od stężenia). Słabsze preparaty zawierające 9,5% DEET można stosować od 2. roku życia, a najmocniejsze, 50% DEET od 18. roku życia. Wymagają one regularnego i powtarzanego stosowania. Nie mogą być aplikowane na twarz i dłonie oraz na skaleczoną i uszkodzoną skórę. Szczególną ostrożność należy zachować stosując środki odstraszające kleszcze u małych dzieci. Po powrocie ze spaceru miejsca, na których użyto DEET powinno się dokładnie umyć.
Warto też pamiętać, że w czasie aktywności kleszczy – czyli obecnie właściwie prawie przez cały rok – po powrocie z lasu trzeba zdjąć ubranie, dokładnie obejrzeć całe ciało i wziąć prysznic. Jeśli zauważymy czarne kropki, trzeba je usunąć, najlepiej pęsetą. Nie wykręcać, tylko wyszarpnąć zdecydowanym ruchem. Miejsce po wkłuciu kleszcza dobrze jest zdezynfekować wodą utlenioną. Jeśli po pewnym czasie na skórze (niekoniecznie w miejscu wkłucia kleszcza) pojawi się zaczerwienienie, rumień, trzeba iść do lekarza. Warto to zrobić również, jeśli po 7–28 dniach od wkłucia kleszcza pojawią się objawy przypominające grypę.
Zioła odstraszające kleszcze
Kleszcze można również odstraszać stosując repelenty, które zawierają w swoim składzie naturalne ekstrakty roślinne. Rośliny, które wytwarzają substancje trujące i odstraszające te pajęczaki to: chrzan, wrotycz, czystek, kocimiętka, klematis, cebula, tatarak, czosnek niedźwiedzi, czeremcha oraz piołun. Warto je zasadzić w miejscach w ogrodzie, w których spędzamy czas wolny. Innymi sprawdzonymi ziołami, które skutecznie odstraszają kleszcze są:
- lawenda (świeża oraz suszona) – zapach jest nieprzyjemny zarówno dla kleszczy, jak i moli, pcheł i muszek,
- mięta pieprzowa – świeży i orzeźwiający zapach działa odstraszająco,
- szałwia – jej gorzkawego smaku nie lubią kleszcze,
- rozmaryn,
- tymianek – orzeźwiający zapach odstrasza pajęczaki,
- melisa lekarska – wydziela zapach zbliżony do aromatu cytryny, który jest nieprzyjemny dla kleszczy,
- suszone liście eukaliptusa – charakterystyczny orzeźwiający zapach odstrasza kleszcze.
red.
apla
Jak usunąć kleszcza?
Podstawowa zasada brzmi: im wcześniej kleszcz zostanie usunięty z naszego ciała, tym mniejsze prawdopodobieństwo zakażenia odkleszczowym zapaleniem mózgu i boreliozą. Obecnie w aptekach dostępne są rozmaite przedmioty, które ułatwiają nam usuwanie kleszczy ze skóry, np. przeznaczone do tego szczypce, pęsety, kleszczołapki, próżniowa pompa ssąca. Jeśli nie jesteśmy w stanie sami usunąć kleszcza, udajmy się na pogotowie. O obecności kleszcza w skórze daje nam znać stan zapalny i świąd, jaki pojawia się po kilku- kilkunastu godzinach od wczepienia. Na skórze widoczny jest również malutki, wystający, „żywy” czarny punkcik – to kleszcz, którego należy jak najszybciej usunąć:
- zacznij od zdezynfekowania przedmiotu do usuwania kleszczy,
- następnie chwyć kleszcza jak najbliżej powierzchni swojej skóry i delikatnie, ale stanowczo pociągnij przeciwnie do kierunku wkłucia i wyciągaj, aż zauważysz jego głowę,
- po wyjęciu kleszcza, umieść go na kartce papieru i sprawdź, czy został usunięty w całości, z główką,
- miejsce po usunięciu kleszcza przemyj środkiem odkażającym, a ręce dokładnie umyj.