Odpowiednia ilość kwasu foliowego (wit. B9) w organizmie przyszłej mamy zapobiega wystąpieniu wad rozwojowych u noworodków. O tym wiadomo od dawna, a obecnie podkreśla się jego istotę również w innych przypadkach.
Dotychczas doniesienia na temat tego elementu diety podkreślały w głównej mierze konieczność uzupełniania go z naciskiem na żywienie kobiet ciężarnych. W powszechnej świadomości znany jest fakt, że niedobór tego pierwiastka w organizmie matki może mieć wpływ na występowanie wad rozwojowych u maluszków, które mają przyjść na świat. Okazało się, że kwas foliowy niezbędny jest w diecie każdego dorosłego człowieka poprzez działanie przeciwnowotworowe (m.in. rak płuc, trzustki, przełyku, szyjki macicy, piersi, jelita grubego). Najwięcej zgromadzonych informacji dotyczy nowotworu jelita grubego, a przeprowadzone badania wskazują na zależność między spożyciem kwasu foliowego a występowaniem gruczolaków i pierwotnych raków jelita grubego. Okazuje się także, że nadmierne spożycie alkoholu oraz niedobór w diecie folianów aż 4-krotnie zwiększają ryzyko powstania nowotworu jelita grubego. Obecnie wydaje się, że niedobór folianów może sprzyjać transformacji nowotworowej – umiarkowane dawki działają protekcyjnie, natomiast duże dawki mogą przyspieszać rozwój nowotworów. Wszystko wskazuje na to, że wyjaśnienie udziału kwasu foliowego w powstawaniu nowotworów wymaga dalszych badań, które pozwolą ostatecznie ustalić, jakie dawki i w jakim stopniu wpływają na proces nowotworzenia.
Od dawna kwas foliowy uważany jest za regulator wzrostu komórek – jest nieodzowny do prawidłowej syntezy kwasów nukleinowych w różnych komórkach organizmu, a przede wszystkim w komórkach szpiku. Niedobór kwasu foliowego oraz wit. B12 upośledza rozwój i dojrzewanie krwinek czerwonych, a częściowo także krwinek białych i płytek krwi, co prowadzi do wystąpienia szczególnej postaci anemii, zwanej niedokrwistością megaloplastyczną. Niedokrwistość megaloblastyczną najczęściej obserwuje się u kobiet w ciąży (szczególnie bliźniaczej) oraz przy upośledzonym wchłanianiu składników odżywczych. U ciężarnych taki stan może w niektórych przypadkach doprowadzić do krwotoku, a nawet poronienia. Odpowiednio wcześnie ustalone rozpoznanie i wprowadzona suplementacja kwasu foliowego może zapobiegać powyższym konsekwencjom.
Niedobór folianów w diecie sprzyja rozwojowi miażdżycy. Jednym z czynników, który odgrywa ważną rolę w jej powstawaniu, jest zwiększone stężenie homocysteiny w osoczu. Homocysteina powstaje w wyniku przemian metioniny – aminokwasu, który znajduje się głównie w produktach zwierzęcych i do organizmu jest dostarczany wraz z dietą. W większości homocysteina ulega następnie przekształceniu, a niezbędnym substratem w tym procesie jest kwas foliowy. Należy także dodać, że prawidłowy przebieg tych szlaków umożliwia obecność witaminy B6 i B12. W przypadku zaburzeń nadmierne ilości homocysteiny gromadzą się we krwi i stanowią czynnik ryzyka zawału serca, udaru mózgu czy choroby wieńcowej. Ma to szczególnie duże znaczenie przy współistnieniu innych czynników ryzyka, do których zalicza się np. palenie papierosów.
Najnowsze badania podkreślają jak ważną rolę odgrywa odpowiednie stężenie wit. B9 u mężczyzn. Nowe fakty wynikające z badań naukowych wskazują, że kwas foliowy w diecie mężczyzn ma wpływ… na przebieg ciąży u partnerki i zdrowie potomstwa. Jeśli mężczyzna przed zajściem partnerki w ciążę ma dietę gwarantującą mu wysoki poziom kwasu foliowego, ciąża jego partnerki trwała dłużej – średnio o 2,6 dnia. Odpowiedni poziom kwasu foliowego we krwi ojca koreluje także z masą noworodka.
Niedobór kwasu foliowego może wynikać z nieprawidłowego odżywiania, złego wchłaniania, zwiększonego zapotrzebowania na tę grupę związków. Organizm człowieka dysponuje ustrojowymi zapasami kwasu foliowego. Wynoszą one około 5–10 mg, a znaczna ich część gromadzona jest w wątrobie. Czas wyczerpania się zapasów ustrojowych kwasu foliowego wynosi około 3–4 miesięcy. Uważa się, że przy prawidłowo zbilansowanej diecie stężenie kwasu foliowego mieści się w granicach 6–20 ng/ml. Na deficyt kliniczny wskazuje ilość kwasu foliowego w surowicy poniżej 3 ng/ml. Stężenia wynoszące 3–5 ng/ml świadczą o niedostatecznym pokryciu zapotrzebowania na tę witaminę. Zapasy folianów zgromadzone w organizmie wystarczają tylko na około 3-4 miesiące, dlatego bardzo ważne jest uzupełnianie ich wraz z dietą każdego dnia. Foliany występują zarówno w produktach pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego. Najlepszym ich źródłem są surowe zielone warzywa liściaste, takie jak brokuły, brukselka, kapusta włoska, szpinak, sałata i szparagi. Sporą ilość folianów zawierają także nasiona roślin strączkowych, drożdże, produkty pełnoziarniste i kiełki pszenicy. W mniejszych ilościach foliany znajdują się także w pietruszce, jarmużu, papryce, kiwi, malinach, pomarańczach i w orzechach, szczególnie włoskich i arachidowych.
Do produktów pochodzenia zwierzęcego zawierających dużą ilość folianów zalicza się podroby, a w szczególności wątrobę. Wśród produktów nabiałowych najwyższa zawartość folianów cechuje sery dojrzewające miękkie (camembert, brie). Pewną ilość folianów zawierają również jaja, zwłaszcza żółtko. Istnieją więc liczne naturalne źródła folianów, ale należy pamiętać, że o dostępności biologicznej folianów decyduje szereg czynników. Należą do nich m.in. postać folianów zawartych w diecie, skład diety, procesy przetwórcze oraz czynniki fizjologiczne. Wchłanianie folianów utrudnia zarówno przewlekłe spożywanie alkoholu, jak i nikotyna. Przyswajalność witaminy B9 bywa również mniejsza w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, a także w przypadku stosowania niektórych leków, m.in. niesteroidowych leków przeciwzapalnych oraz hormonalnej terapii zastępczej. Warto pamiętać, że na poprawę wchłaniania folianów w organizmie ma wpływ obecność m.in.: witaminy C znajdującej się głównie w owocach oraz witamin z grupy B, która znajduje się w mięsie, rybach, warzywach, roślinach strączkowych.
W przypadku warzyw i owoców należy położyć nacisk na spożywanie ich na surowo. Jest to spowodowane dużą wrażliwością folianów na działanie wysokiej temperatury, tlenu, światła oraz niektórych jonów metali. Około 80% kwasu foliowego ginie przy konserwowaniu i gotowaniu produktów żywnościowych, jedynie zamrażanie chroni przed utratą tej witaminy.
dr n. farm. Anna Gajos