Meningokoki to bakterie wywołujące jedną z najgroźniejszych chorób zakaźnych – inwazyjną chorobę meningokokowa (IChM). Dzieci w 1. roku życia stanowią najbardziej narażoną grupę wiekową. Jak chronić najmłodszych?
Inwazyjna choroba meningokokowa może prowadzić do sepsy, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, a w niektórych przypadkach – do trwałych uszkodzeń zdrowia lub śmierci.
IChM może przybierać różne formy kliniczne:
- sepsa z zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych (ok. 60% przypadków),
- sepsa bez zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych (ok. 25%),
- zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych bez sepsy (ok. 20%).
Bakterie Neisseria meningitidis, czyli dwoinki zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, są odpowiedzialne za rozwój tej choroby. Istnieje 12 serogrup meningokoków, jednak w blisko 95% przypadków zakażenia wywołuje głównie pięć z nich: A, B, C, W i Y.
W Polsce najwięcej zakażeń powoduje meningokok typu B. Zgodnie z danymi z ostatnich lat, odpowiada on za ok. 50–70% wszystkich przypadków zakażeń, a wśród dzieci poniżej 1. roku życia – za ok. 77% przypadków.
Jak można się zakazić?
Meningokoki osiedlają się głównie w błonie śluzowej gardła i nosa, dlatego zakażenie nimi jest możliwe wyłącznie w wyniku kontaktu z drugim człowiekiem – zarówno osobą chorą, jak i bezobjawowym nosicielem, którym najczęściej są właśnie osoby zdrowe. Nosiciel zwykle nie ma żadnych objawów choroby, przez co ani on, ani jego otoczenie nie są świadome, że mogą być źródłem zakażenia. Szacuje się, że ok. 10% społeczeństwa jest nosicielami meningokoków, a w zamkniętych środowiskach, takich jak żłobki czy przedszkola, odsetek ten może wynosić nawet do 80%.
Przenoszeniu zakażenia między dziećmi w placówkach opiekuńczych sprzyja charakter tych środowisk – długie przebywanie w zamkniętych pomieszczeniach o dużym zagęszczeniu oraz bliski kontakt między maluchami. To czynniki, które zwiększają ryzyko rozprzestrzeniania się meningokoków w takich grupach. Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową i przez kontakt bezpośredni, na przykład:
- kaszel lub kichanie,
- picie z jednej butelki,
- używanie wspólnych sztućców,
- oblizywanie smoczka,
- głęboki pocałunek.
Kto jest najbardziej narażony?
Inwazyjna choroba meningokokowa może dotknąć każdego, niezależnie od wieku. Najczęściej chorują jednak dzieci do 5. r.ż., a szczyt zachorowań przypada na 1. r.ż. Ryzyko zachorowania u najmłodszych wynika z niedojrzałości ich układu odpornościowego. Organizm niemowląt nie potrafi wytworzyć przeciwciał przeciwko wielocukrowej otoczce, którą posiadają meningokoki. Z tego samego powodu przechorowanie IChM przez małe dzieci nie zapewnia odporności, co oznacza, że nie chroni ich przed kolejnymi zachorowaniami. Oprócz wieku, istnieje kilka innych czynników, które zwiększają ryzyko zachorowania na meningokoki:
- narażenie na dym tytoniowy,
- zanieczyszczenie powietrza,
- długie przebywanie w zatłoczonych pomieszczeniach i zamkniętych środowiskach,
- infekcje dróg oddechowych – podrażniają śluzówkę gardła i nosa, co ułatwia wnikanie meningokoków do organizmu,
- miesiące jesienno-zimowe – w tym okresie częściej dochodzi do infekcji dróg oddechowych, kaszlu i kichania, co sprzyja rozprzestrzenianiu się meningokoków.
Objawy zakażenia meningokokami
Pierwsze objawy inwazyjnej choroby meningokokowej mogą przypominać przeziębienie i grypę, dlatego początkowo trudno ją rozpoznać. Pierwsze symptomy to gorączka, ból głowy, ból gardła. Następnie mogą się pojawić:
- nudności i wymioty,
- brak apetytu,
- rozdrażnienie,
- ból brzucha,
- biegunka,
- objawy infekcji dróg oddechowych.
Postawienie diagnozy może być trudne, ponieważ objawy różnią się w zależności od wieku pacjenta i nie zawsze występują w określonej kolejności. Co więcej, część objawów może się w ogóle nie pojawić. Tymczasem choroba rozwija się błyskawicznie, jest nieprzewidywalna i w ciągu 24 godzin może prowadzić do śmierci.
W przypadku infekcji przypominającej przeziębienie, należy uważnie obserwować dziecko, szczególnie pod kątem pogarszającego się ogólnego stanu zdrowia. Charakterystycznym objawem – choć nie zawsze obecnym – jest wysypka wybroczynowa. Ma ona postać małych, czerwonych punktów o rozmiarze 1–2 mm (przypominających główkę od szpilki), które nie bledną pod wpływem nacisku. Można to sprawdzić za pomocą tzw. testu szklanki (polega to na przyciśnięciu szklanki do skóry, aby sprawdzić, czy plamy znikają). Z czasem te małe punkciki mogą się zlewać w większe plamy. Wysypka może wystąpić w różnych miejscach na ciele, np. za uchem, między palcami, a u chłopców także na mosznie. Jej pojawienie się jest sygnałem alarmowym, wskazującym na to, że bakterie znalazły się we krwi i doszło do uszkodzenia naczyń krwionośnych. W takim przypadku dziecko powinno jak najszybciej trafić do szpitala.
Skutki IChM
Inwazyjna choroba meningokokowa to jedno z najcięższych zakażeń bakteryjnych, którego skutki bywają bardzo poważne:
- 99% chorych wymaga hospitalizacji,
- osoby z bliskiego otoczenia chorego otrzymują profilaktyczną kurację antybiotykową,
- 1 na 5 chorych umiera – zbyt późna diagnoza i opóźnione leczenie mogą zwiększyć śmiertelność do 70–80%.
Ponadto, aż 1 na 3 chorych może doznać trwałych uszczerbków na zdrowiu. Najczęściej występują:
- powikłania dotyczące narządów, takie jak ubytki skóry, amputacje palców lub kończyn, niewydolność nerek,
- powikłania neurologiczne, w tym głuchota, padaczka, niedowład,
- powikłania psychiczne, takie jak trudności w nauce, zaburzenia koncentracji, opóźniony rozwój intelektualny.
Ochrona przez szczepienia
Najskuteczniejszą metodą zapobiegania zachorowaniom wywołanym przez meningokoki są szczepienia ochronne, co potwierdzają zarówno badania, jak i praktyka. Co ważne, jest to także forma profilaktyki o znanym i akceptowalnym profilu bezpieczeństwa. Najczęściej zgłaszane działania niepożądane po zastosowaniu szczepionki przeciwko meningokokom to tzw. odczyny miejscowe (zaczerwienienie, obrzęk i ból w miejscu wstrzyknięcia) oraz łagodne reakcje ogólne (rozdrażnienie, senność, gorączka, ból mięśni, brak apetytu). Objawy te pojawiają się zwykle w ciągu kilku pierwszych dni po podaniu zastrzyku i ustępują samoistnie, nie pozostawiając żadnych trwałych konsekwencji zdrowotnych.
W Polsce za zdecydowaną większość zakażeń odpowiada typ B, dlatego szczepienie przeciwko meningokokom typu B powinno być priorytetem, zwłaszcza dla niemowląt i dzieci. Szczepienia można rozpocząć już po ukończeniu 2. miesiąca życia, ale dostępne są różne schematy szczepień – możliwe jest ich rozpoczęcie także później, np. po 2. i 6. miesiącu życia, a także w wieku żłobkowym, przedszkolnym czy młodzieżowym. Warto pamiętać, że zachorowanie na inwazyjną chorobę meningokokową (IChM) może zdarzyć się w każdym wieku.
Schemat szczepień ochronnych w Polsce
Jest określony przez Program Szczepień Ochronnych, który corocznie aktualizuje Ministerstwo Zdrowia. Obejmuje on szczepienia obowiązkowe oraz zalecane, które mają na celu zapobieganie różnym chorobom zakaźnym. Poniżej znajduje się ogólny schemat obowiązkowych szczepień dla dzieci i młodzieży na rok 2025. Warto jednak pamiętać, że szczegóły mogą ulec zmianie, dlatego zawsze warto sprawdzić aktualną wersję.
Szczepienia obowiązkowe dla dzieci
- Szczepienia w wieku 0–6 miesięcy
- WZW B – szczepienie przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (pierwsza dawka w pierwszej dobie życia, kolejne w 2. i 7. miesiącu życia).
- Błonica, tężec, krztusiec (DTP) – 3 dawki (2, 4, 6 miesiąc życia).
- Polio (IPV) – 3 dawki (2, 4, 6 miesiąc życia).
- Hib (Haemophilus influenzae typu b) – 3 dawki (2, 4, 6 miesiąc życia).
- Pneumokoki (PCV13) – 3 dawki (2, 4, 12 miesiąc życia).
- Rotawirusy – 2 dawki (2, 4 miesiąc życia).
- Meningokoki (serogrupa B) – 2 dawki (2, 4 miesiąc życia, w niektórych regionach kraju).
Haemophilus influenzae typu b (Hib) to bakteria, która może powodować m.in. zapalenie opon mózgowych, zapalenie płuc, zapalenie nagłośni (często prowadzące do trudności w oddychaniu) oraz inne ciężkie choroby. Szczepionka przeciwko Hib stanowi ważną część kalendarza szczepień, szczególnie dla niemowląt i małych dzieci, aby zapobiec tym groźnym zakażeniom.
- Szczepienia w wieku 12–15 miesięcy
- Szczepienie przeciwko odrze, śwince i różyczce (MMR) – 1 dawka.
- WZW A – 1 dawka.
- Pneumokoki (PCV13) – dawka przypominająca w 13. miesiącu życia.
- Szczepienia w wieku 6 lat
- DTP (błonica, tężec, krztusiec) – dawka przypominająca.
- Polio (IPV) – dawka przypominająca.
- Szczepienia w wieku 14-15 lat
- DTP (błonica, tężec, krztusiec) – dawka przypominająca.
- WZW B – 3 dawki (jeśli dziecko nie było szczepione wcześniej lub nie ma pełnej ochrony).
- Szczepienie przeciwko gruźlicy (BCG) – dzieci są szczepione przeciwko gruźlicy w pierwszych dniach życia, jeśli nie ma przeciwwskazań.
Szczepienia zalecane – to te, które nie są obowiązkowe, ale są rekomendowane dla określonych grup wiekowych, osób z określonymi czynnikami ryzyka lub w przypadku podróży zagranicznych. Do szczepień zalecanych należą:
- Szczepienie przeciwko grypie – coroczne szczepienie zalecane dla dzieci powyżej 6. miesiąca życia, szczególnie dla grup ryzyka (np. dzieci z chorobami przewlekłymi).
- Szczepienie przeciwko meningokokom (serogrupa C i ACWY) – dla dzieci w określonych grupach wiekowych i ryzyka.
- Szczepienie przeciwko ospie wietrznej – zalecane, zwłaszcza dla dzieci, które nie miały jeszcze kontaktu z wirusem.
- Szczepienie przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu A (WZW A) – zalecane szczególnie dla dzieci, które podróżują do krajów o wysokim ryzyku zakażenia.
Zalecany schemat szczepień jest obowiązkowy dla wszystkich dzieci do 19. roku życia, ale niektóre szczepienia mogą zostać również podane w późniejszym okresie życia, zwłaszcza w przypadku zagrożeń epidemiologicznych lub innych czynników ryzyka. Warto regularnie konsultować się z lekarzem, aby upewnić się, że kalendarz szczepień jest przestrzegany i że dziecko lub dorosły są odpowiednio chronieni przed chorobami zakaźnymi.
Izabela Kwiecińska
Źródło: WyprzedzMeningokoki.pl, szczepienia.pl