Problem otyłości i nadwagi dotyczy 10 proc. dzieci i młodzieży na świecie. Szacuje się, że do 2025 roku będzie 177 milionów 5–17-latków z nadwagą oraz 91 milionów z otyłością!
To zatrważające dane. Lekarze i dietetycy biją na alarm. Nadmierna masa ciała w młodym wieku niesie za sobą poważne konsekwencje zdrowotne w dorosłości. Dlatego jeżeli widzisz ten problem u swoich dzieci, nie bagatelizuj go. Przekonanie, że dzieci same „wyrosną” z nadwagi lub otyłości jest błędne i prowadzi do nasilenia choroby. 80 procent otyłych nastolatków będzie borykało się z tym problemem w dorosłym życiu.
Skala problemu
Otyłość została uznana za chorobę i wpisano ją na listę Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (w klasyfikacji ICD‑10). Według Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości, w Polsce nadwaga lub otyłość występują u 12% chłopców i 10% dziewcząt w wieku przedszkolnym oraz 19% chłopców i 15% dziewcząt w wieku szkolnym.
Odnosząc się do tempa wzrostu otyłości eksperci przewidują, że w 2025 r. blisko 12 milionów dzieci będzie miało nieprawidłową tolerancję glukozy, 4 miliony zachoruje na cukrzycę typu 2, 27 milionów dzieci będzie miało nadciśnienie, a u 38 milionów dojdzie do stłuszczenia wątroby lub nagromadzenia tłuszczu w tym organie. Otyłość w dzieciństwie może również prowadzić do rozwoju:
- nadciśnienia tętniczego,
- chorób sercowo-naczyniowych, miażdżycy,
- problemów natury psychologicznej,
- insulinooporności,
- zaburzeń układu kostno-stawowego,
- zaburzeń hormonalnych,
- dyslipidemii – zaburzeń gospodarki tłuszczowej,
- astmy oskrzelowej,
- kamicy pęcherzyka żółciowego,
- zwyrodnień stawów i kości.
Otyłość ma również ogromne znaczenie dla zdrowia psychicznego. Niektóre dzieci z nadmierną masą ciała są bardziej samokrytyczne i mają niską samoocenę. Bardzo często spotykają się też z brakiem akceptacji ze strony rówieśników.
Przyczyny
Nieprawidłowa masa ciała niemal we wszystkich przypadkach jest spowodowana zaburzeniem bilansu energetycznego. Oznacza to, że do organizmu dostarczane jest zdecydowanie więcej energii w postaci pokarmów, niż następnie jesteśmy w stanie spożytkować (spalić nadwyżkę kalorii). Nadmiernemu wzrostowi wagi sprzyjają również:
- domowe warunki spożywania posiłków – jedzenie w pośpiechu wysokokalorycznych posiłków, nieregularne posiłki – zwiększają tendencję do podjadania,
- siedzący tryb życia,
- niewielka aktywność fizyczna, przesiadywanie przy komputerze zamiast aktywności fizycznej,
- duże spożycie cukrów prostych (m.in. słodycze, słodzone napoje),
- jedzenie wysokoprzetworzonej żywności (fast food, gotowe dania).
W przypadku dzieci należy jednak brać pod uwagę jeszcze kilka elementów: genetykę, czynniki psychologiczne, sytuację rodzinną, metabolizm, zaburzenia snu. Bardzo istotny jest również element środowiskowy związany najczęściej z rodziną – otyli rodzice mają bardzo często otyłe dzieci.
Zarówno w profilaktyce, jak i w walce z nadwagą kluczowe jest wprowadzenie odpowiedniej diety.
Wskaźniki masy ciała
Nadwaga nie powinna być traktowana jako choroba, lecz sygnał alarmowy, aby rozpocząć walkę z nadprogramowymi kilogramami u naszych dzieci. Główną różnicę między nadwagą a otyłością u dorosłych stanowi wskaźnik masy ciała (ang. Body Mass Index, BMI), czyli iloraz masy ciała i wzrostu (w metrach) podniesionego do kwadratu. MBI w granicach 25–29,9 kg/m kw. oznacza nadwagę, natomiast powyżej tej granicy mamy do czynienia z otyłością. Prawidłową masę ciała dzieci do ukończenia 18. roku życia określają tabele lub siatki centylowe – odpowiednie dla dziewczynek i chłopców. Siatki centylowe są to wykresy, na których pokazane są centyle przypisane do określonej wagi i wzrostu dzieci w różnym wieku i różnej płci. Centyle – interpretacja wyników:
- < 5 centyli – niedowaga,
- od 5 do 25 centyli – szczupłość,
- od 25 do 85 centyli – norma,
- od 85 do 95 centyli – nadwaga,
- > 95 – otyłość.
Dlaczego dzieci są otyłe?
Jednym z głównych błędów dietetycznych u dzieci i młodzieży jest rezygnacja ze śniadania lub spożywanie go w pośpiechu, bez zwracania uwagi na jego jakość. Braki energetyczne są uzupełniane dopiero po powrocie ze szkoły, niejednokrotnie tuż przed snem. Z kolei objadanie się tuż przed udaniem się do łóżka źle wpływa na sen, co przyczynia się do porannej spóźnionej pobudki i rezygnacji z posiłku. Tym samym, błędne koło się zamyka. Drugim istotnym elementem jest fakt, że dzieci i młodzież spożywają niewiele produktów pełnoziarnistych i mlecznych, ryb oraz owoców i warzyw, które są naturalnym źródłem takich mikroelementów i pierwiastków, jak: witaminy A, B i D, kwas foliowy, magnes, cynk, potas, błonnik, żelazo czy wapń. Zamiast nich w dietach wielu dzieci i młodzieży obecne są spore ilości słodkich przekąsek i napojów gazowanych. Problemem są też posiłki, które dzieci spożywają poza domem. Bardzo często są to fast foody, zawierające dużą ilość kalorycznych składników.
Osobną kwestią jest ograniczona aktywność fizyczna wśród najmłodszych, którzy coraz więcej czasu spędzają przed telewizorem czy komputerem. Dlatego rolą rodziców jest zaszczepienie w swoich pociechach zamiłowania do sportu. Dziecko nie może traktować aktywności fizycznej w kategoriach kary. W tym celu dobrze sprawdzą się m.in. rodzinne wycieczki rowerowe, zabawa w berka, a w czasie zimny np. jazda na łyżwach. To wszystko sprawi, że dziecko poprzez zabawę będzie realizowało również inny, ważniejszy cel – regularne i przyjemne uprawianie sportu.
Diagnostyka i leczenie
Leczenie uzależnione jest w dużej mierze od stopnia otyłości. Aby rozpocząć terapię, należy najpierw poznać źródło otyłości dziecka: czy wiąże się ona np. z jakąś chorobą, czy przyczyną są nieprawidłowe nawyki żywieniowe i styl życia – brak wydatkowania przyjmowanej w nadmiarze energii. Najczęściej tak właśnie jest. Dlatego początkiem leczenia jest ocenienie stanu odżywiania za pomocą siatek centylowych, a następnie dokonanie wyboru metody leczenia. Dziecko otyłe – czyli takie, które ma powyżej 95–97 centyla masy ciała, wymaga bardziej radykalnych metod postępowania. Oznaczają one, po pierwsze, cały zestaw działań psychologicznych, które mają wpłynąć na mentalność dziecka i rodziców, i uświadomić, że nadmiar przyrostu masy tłuszczowej jest ryzykiem zwiększającym możliwość pojawienia się wielu chorób wieku dorosłego. Drugim elementem jest oczywiście postępowanie dietetyczne – czyli ustalenie odpowiedniego sposobu racjonalnego żywienia i dostosowanie go do rzeczywistych potrzeb dziecka. Potrzebny jest również udział specjalisty, który potrafi na podstawie wskaźnika BMI określić, jaki procent masy ciała dziecka to tkanka tłuszczowa. Dieta powinna być skonstruowana tak, aby stopniowo doprowadzać do zmniejszania się masy ciała. Przy czym aktywność fizyczna jest obowiązkowa. Nie jest to zadanie łatwe – wymaga konsekwencji i zaangażowania zarówno dzieci, jak i rodziców.
Jak zapobiegać?
Otyłość jest chorobą, która zwykle rozwija się powoli. Dlatego postaraj się rozpocząć działania profilaktyczne już na etapie rozpoznania lekkiej nadwagi u Twojego dziecka. Nie zmieni ono swojego stylu życia, jeśli pozostali członkowie rodziny go nie wesprą. Dawajcie sobie dobry przykład.
- Jedzcie regularnie 4–5 mniejszych posiłków w ciągu dnia, w spokojnej atmosferze, a nie przed telewizorem – starajcie się znaleźć czas na wspólne posiłki, np. rano lub wieczorem oraz w weekendy.
- Poinformujcie nauczycieli i opiekunów, że dziecko ma zalecone zasady żywienia i poproście o ich przestrzeganie.
- Rozmawiajcie z dziećmi o tym, co jadły w ciągu dnia – to je zmobilizuje do kontroli jedzenia.
- Zadbajcie o to, by w każdym posiłku połowę talerza stanowiły warzywa lub owoce.
- Zadbajcie o odpowiednią jakość i długość snu.
- Bądźcie aktywni – ćwiczcie razem (o ile to możliwe). Uprawiajcie ulubione sporty (co najmniej 60 minut dziennie). Chodźcie na spacery.