Codziennie nam towarzyszy. Jej zawdzięczamy, że wiemy, kim jesteśmy, kim są nasi krewni czy znajomi, gdzie mieszkamy, pracujemy i uczymy się. Kiedy jest – nie zwracamy na nią uwagi, zauważamy ją dopiero, gdy jej nie ma. O czym mowa? O pamięci.
Pamięć to zdolność do rejestracji i ponownego wywoływania wrażeń zmysłowych, skojarzeń i informacji. Istnieje kilka klasyfikacji rodzajów pamięci. Najważniejszy jest podział na pamięć krótkotrwałą i długotrwałą. Krótkotrwała, to pamiętanie bodźców tuż po ich odebraniu. Ma ona ograniczoną pojemność, działa automatycznie, nie wymaga wysiłku, bo najczęściej zapamiętuje się bodźce akustyczne i wzrokowe. Pamięć krótkotrwała jest bardzo podatna na zapominanie, ale dostęp do zapamiętanych już informacji jest łatwy i spontaniczny.
Pamięć długotrwała to pamiętanie bodźców, czynności i przedmiotów przez długi, praktycznie nieograniczony czas. Jej pojemność jest ogromna, a zapamiętywanie przebiega wolniej, wymaga wysiłku i zaangażowania oraz skupienia uwagi. Informacje zapominane są tylko pozornie i stosując odpowiednie techniki przypominania, można je odzyskać. Czasem odzyskuje się informacje spontanicznie w wyniku wspomnień, refleksji (reminiscencji). Dostęp do informacji zawartych w pamięci długotrwałej jest powolny, wymaga wysiłku i skupienia. Pamięć ta dzieli się na dwa obszary: dostępną i niedostępną. W obszarze pamięci trwałej dostępnej znajdują się wszelkie informacje zapisane w umyśle raz na zawsze (np. własne nazwisko). W obszarze pamięci trwałej niedostępnej, mieszczą się utracone skarby, czyli wiersze, które kiedyś umieliśmy, wzory i daty, które gdzieś uleciały.
Kolejnym podziałem pamięci jest wyróżnienie pamięci wzrokowej, słuchowej i dotykowej. Wzrokowa – to zapamiętywanie informacji pisanych lub notowanych; słuchowa – to kodowanie informacji zasłyszanych lub powtarzanych na głos; dotykowa – to zapamiętywanie informacji w trakcie ruchu.
Ćwicz pamięć
Pamięć to doskonałe narzędzie pracy człowieka, o nieograniczonych możliwościach. Ale trzeba nad nią pracować i ćwiczyć niemal bez ustanku. Słaba pamięć bowiem nie jest uwarunkowana genetycznie, ale jest wynikiem nieumiejętnego postępowania. Zabiegani, zaangażowani w sprawy zawodowe i prywatne nie poświęcamy pamięci zbytniej uwagi. Popełniamy szereg błędów – najważniejsze z nich to brak lub niedobór snu, zmęczenie, brak wysiłku fizycznego, długotrwały stres, nieodpowiednia dieta, stosowanie używek, niesystematyczność, brak koncentracji, a także niewystarczająca ilość powtórek.
Człowiek rodzi się z pamięcią. Jest to pamięć gatunkowa i powstaje na etapie życia płodowego; dzięki niej wiemy, jak chodzić, mówić, myśleć. W miarę rozwoju i dojrzewania doskonali się i rozwija nasz system zapamiętywania, a w efekcie poszerza się pamięć. Proces zapamiętywania, który towarzyszy pamięci, polega na tworzeniu się dodatkowych połączeń pomiędzy komórkami nerwowymi w mózgu. Nową informację mózg odbiera jako impuls nerwowy, który przebiega z komórki do komórki przez znajdujące się między nimi połączenia – synapsy. Sygnały pomiędzy synapsami przekazywane są przy pomocy neuroprzekaźników. Szczególnie istotną rolę odgrywa jeden z nich: acetylocholina. Związek ten wpływa na umiejętność skupienia uwagi i na nastrój, a zaburzenia w jego wytwarzaniu leżą u podstaw powstawania niektórych chorób (np. Alzheimera). Im więcej materiału „ku pamięci” otrzymuje mózg, tym intensywniej pracują synapsy, tworząc nowe połączenia. To właśnie od liczby synaps zależy pamięć, bo im jest ich więcej, tym jest ona bardziej pojemna.
Koncentracja
U podstaw prawidłowo działającej pamięci leży koncentracja. Jest to proces, w którym nadmiar informacji jest odrzucany w taki sposób, aby do naszej świadomości docierały najistotniejsze z nich. Bodźce nieistotne są osłabiane, zaś te ważne wzmacniane. Koncentracja przyjmuje cztery postacie:
- czujność – pozwala na długotrwałe oczekiwanie na pojawienie się określonego bodźca; jest szczególnie istotna dla osób oczekujących ważnych informacji, pojawiających się w kontekście wiadomości mniej istotnych (np. uczeń, który opanował większość materiału, ale czeka, aż nauczyciel wyjaśni intrygującą go kwestię),
- przeszukiwanie – aktywne poszukiwanie określonych bodźców w szumie informacyjnym (np. poszukiwanie znajomej twarzy w tłumie),
- kontrola czynności jednoczesnych – zdolność dzielenia uwagi pomiędzy czynności wykonywane jednocześnie; rzadko zdarza się, abyśmy skupiali się tylko na jednym rodzaju aktywności; najczęściej wykonujemy kilka czynności równocześnie (np. gotujemy i słuchamy radia, prowadzimy samochód i rozmawiamy z pasażerem) – w wielu przypadkach nie pociąga to za sobą żadnych negatywnych skutków, ponieważ poszczególne czynności składające się na bieżącą aktywność są zautomatyzowane, a co za tym idzie, nie wymagają skupiania się na nich; zdolność do kontrolowania kilku czynności pozwala na ich jednoczesne wykonywanie przy zachowaniu niezbędnego minimum świadomej kontroli nad każdą z nich,
- selektywność uwagi – proces śledzenia bodźców ważnych kosztem szumu – bodźców niemających znaczenia dla podjętej aktywności (np. skupienie ucznia wsłuchującego się w treść lekcji pomimo hałasów docierających do szkolnej sali zza otwartego okna).
Zaburzenia koncentracji
Mogą być spowodowane wieloma czynnikami, jak również przejawiać się w codziennym funkcjonowaniu w różnych postaciach. Najczęstszą przyczyną problemów ze skupieniem jest przemęczenie, np. u studentów, zwłaszcza w czasie sesji egzaminacyjnej. Dla zachowania sprawności umysłu w tych przypadkach kluczowe znaczenie ma zachowanie higieny psychicznej, szczególnie zaś umiejętność zapewnienia mózgowi efektywnego odpoczynku. Koncentrację uwagi osłabia też nadużywanie alkoholu lub stosowanie innych używek (np. kawy, która w niewielkich ilościach wzmaga koncentrację, a przedawkowana w znacznym stopniu ją zaburza), a także choroby czy niektóre leki. W przypadku dzieci najbardziej znanym powodem problemów z koncentracją jest zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD). Dzieci cierpiące na tę dolegliwość poza wykazywaniem nieuwagi są bardzo ruchliwe i wykazują się impulsywnymi reakcjami. Ta jednostka kliniczna często jest nadużywana przez psychologów, lekarzy, jak również przez nauczycieli i rodziców. Warto pamiętać, że najczęstszym powodem problemów z koncentracją u najmłodszych uczniów i przedszkolaków jest brak właściwego treningu uwagi, który powinien im być zapewniony przede wszystkim w przedszkolu. Szybka reakcja rodziców i wychowawców na pierwsze symptomy niedoboru uwagi oraz właściwe ćwiczenia mogą szybko poprawić zdolność dziecka do skupiania się, co równie szybko odbija się na wynikach jego nauki oraz kontaktach z otoczeniem.
Preparaty wspomagające pamięć
Karnityna. Wykazano, że zawierające ją preparaty zwiększają sprawność młodych ludzi w grach komputerowych. Znajduje się w bardzo wielu preparatach OTC, których przyjmowanie usuwa zmęczenie i zwiększa koncentrację przy uczeniu się.
Tauryna. Wywiera korzystny wpływ na uczenie się w wyniku aktywacji metabolizmu komórek glejowych i zwiększenia ogólnej sprawności komórek nerwowych. Jest popularnym składnikiem „płynów energetycznych”, które oprócz niej zawierają także kofeinę, glukurolakton i inne substancje.
L-teanina to aminokwas, który występuje m.in. w liściach zielonej herbaty. Pozwala na głęboki relaks i uspokojenie, przy jednoczesnym zachowaniu jasności i czujności umysłu. Pozwala w znacznym stopniu pozbyć się napięcia i zdenerwowania. Działa odprężająco, ale nie powoduje senności. Dzięki zdolności pobudzania mózgu poprawia koncentrację i zdolność zapamiętywania. L-teanina jest skuteczna przed każdym egzaminem, czy publicznym wystąpieniem, zmniejsza ataki paniki i poprawia równowagę emocjonalną.
Orzech włoski. Zawierają cenne tłuszcze wielonienasycone, w tym kwas linolenowy. Organizm ludzki umie wyprodukować z niego kwasy omega-3, które chronią przed miażdżycą i zawałem, nawilżają skórę, działają przeciwzapalnie, stymulują prawidłową pracę układu nerwowego. Są niezbędne do prawidłowej pracy mózgu, gdyż szare komórki są z nich zbudowane aż w 30%.
Miłorząb japoński (Ginkgo biloba). Roślina ta zawiera flawonoglikozydy i gingkolidy, które mają zdolność poprawiania przepływu mózgowego, zwiększając tym samym ilość tlenu i glukozy docierających do mózgu. Miłorząb japoński rozszerza naczynia krwionośne, zapobiegając agregacji płytek krwi. Wyciąg z tej rośliny jest skuteczny również w leczeniu zaburzeń krążenia obwodowego – istotnie wpływa na jego poprawę.
Powszechność problemów związanych z zapamiętywaniem i koncentracją sprawia, że poszukuje się wciąż nowych preparatów usprawniających te funkcje mózgu. Współczesne możliwości są bardzo szerokie – stosuje się leki poprawiające krążenie mózgowe, leki o właściwościach niszczących wolne rodniki, przeciwutleniacze, estrogeny i kwas foliowy. Poprawę pamięci można także uzyskać poprzez ćwiczenie pamięci, stosowanie odpowiednich technik zapamiętywania.