Cukrzyca, szczególnie typu 2, stała się chorobą cywilizacyjną. Dlatego też naukowcy na całym świecie poszukują nowych leków, także pochodzenia roślinnego, które okazałyby się skuteczne w walce z cukrzycą.
Światowa Organizacja Zdrowia alarmuje, że ok. 2025 r. zachorowalność na tę chorobę przybierze formę epidemii.
Terapia roślinna w cukrzycy
Leczenie cukrzycy opiera się głównie na wyrównywaniu zaburzeń metabolicznych oraz zapobieganiu powikłaniom. Jednak terapia cukrzycy nie koncentruje się tylko na leczeniu farmakologicznym (podawaniu insuliny i leków przeciwcukrzycowych) oraz leczeniu chorób towarzyszących (nadciśnienie, otyłość), ale także na zmianie trybu życia poprzez zdrową dietę i zwiększoną aktywność fizyczną. Jednym ze sposobów wspomagania leczenia cukrzycy jest stosowanie preparatów pochodzenia roślinnego. Dotychczas poznano około 200 różnych substancji roślinnych obniżających poziom cukru w krwi, wykrytych w 88 gatunkach roślin, ale tylko dla kilkunastu z nich przeprowadzone zostały badania naukowe potwierdzające lub wyjaśniające ich skuteczność. Należy pamiętać, że zioła zalecane przy cukrzycy nie są odpowiednie dla każdego ze względu na możliwe interakcje ze stosowanymi lekami.
W cukrzycy typu 1 stosowanie surowców pochodzenia roślinnego jest mocno ograniczone, ponieważ substancje czynne musiałyby wykazywać działanie zbliżone do insuliny, niewiele z nich posiada te właściwości. U chorych na cukrzycę typu 2 stosowanie preparatów roślinnych ma większe znaczenie, gdyż rozwój i przebieg samej choroby jest odmienny. Oto kilka przykładów roślin budzących największe zainteresowanie naukowców poszukujących alternatywnych dróg zapobiegania oraz leczenia cukrzycy.
Rutwica lekarska (łac. Galega officinalis). To jedna z najstarszych roślin stosowanych w leczeniu cukrzycy. Nazywana jest też kozią rutą. W lecznictwie wykorzystuje się ziele ruty zawierające pochodne guanidyny (galegina oraz 4-hydroksygalegina), gluteolinę, pochodną chinazoliny – peganinę, a także substancje z grupy goryczy, garbników, saponin, soli mineralnych wraz z cukrami (głównie sole chromu). Ziele rutwicy wspomaga regulację pracy nadnerczy i obniża nieznacznie poziom glukozy w krwi. Obecnie ziele rutwicy jest stosowane pomocniczo w leczeniu cukrzycy typu 2, jako składnik mieszanek ziołowych (np. Diabetosan); działa również moczopędnie.
Fasola zwyczajna (łac. Phaseolus vulgaris). Surowcem leczniczym fasoli zwyczajnej jest jej owocnia. To najczęściej wykorzystywana substancja w ziołowych mieszankach przeciwcukrzycowych. Uważa się, że ma właściwości „roślinnej insuliny”. Filiżanka naparu z surowca odpowiada bowiem trzem jednostkom insuliny. Owocnia fasoli obok związków o charakterze hipoglikemicznym, jak pochodne guanidyny, zawiera cholinę, aminokwasy, kwas pipekolinowy, trygonelinę, alantoinę, kwasy fenolowe oraz związki mineralne i glikoproteiny. Za główne działanie owocni fasoli uważa się działanie moczopędne i przeciwcukrzycowe. Ekstrakt z owocni fasoli może być pomocny w terapii cukrzycy, szczególnie w stanach zapalnych nerek i innych nefropatii, które mogą być konsekwencją przecukrzenia, czyli wzrostu poziomu cukru w krwi ponad stan podstawowy.
Kozieradka pospolita (łac. Trigonella foenum-graecum). Substancją wykorzystywaną w fitoterapii są nasiona kozieradki, w skład których wchodzą związki śluzowe (galaktomannany), białka i wolne aminokwasy (głównie 4-hydroksyizoleucyna), saponiny steroidowe, sterole, lipidy, flawonoidy, alkaloid – trygonelina, kumaryny oraz olejek eteryczny, kwas nikotynowy i sole mineralne. Nasiona kozieradki wykazują właściwości przeczyszczające, odżywcze, pobudzające łaknienie, osłaniające i wykrztuśne oraz leczące rany. Tradycyjnie w ziołolecznictwie stosowane są do leczenia anoreksji, zapalenia żołądka, zewnętrznie w postaci okładów i kataplazmów w czyrakach, wrzodach oraz stanach zapalnych skóry. Coraz częściej stosuje się nasiona kozieradki jako surowiec preparatów hipoglikemicznych – dzięki wyizolowanej 4-hydroksyizoleucynie.
W badaniach na pacjentach nieinsulinowych, leczonych syntetycznymi środkami doustnymi, wykazano spadek poziomu cukru w krwi o 25% po posiłku zawierającym kozieradkę, natomiast u diabetyków insulinozależnych o 20%. Jednym z głównych związków czynnych kozieradki działających hipoglikemicznie jest również trygonelina; działanie to stwierdzono również dla kumaryny i kwasu nikotynowego. Nasiona kozieradki mogą stanowić alternatywę jako dodatek do żywności przeznaczonej dla osób z cukrzycą typu 2 o umiarkowanym nasileniu, z podwyższonym stężeniem cholesterolu LDL w krwi.
Morwa biała (łac. Morus alba). Wyciągi z owoców morwy używane były od wieków w tradycyjnym ziołolecznictwie. Korzenie wykorzystywano w chińskiej medycynie ludowej do leczenia cukrzycy, gorączki i kaszlu. Pędy i liście morwy zawierają hormon wzrostu. Wykorzystuje się liście morwy jako źródło związków zapobiegających m.in. nowotworom, schorzeniom układu krążenia, układu nerwowego, cukrzycy typu 2. Liście morwy oraz otrzymane z nich ekstrakty wykazują właściwości przeciwbakteryjne oraz przeciwwirusowe. Związki fenolowe uzyskane z morwy, takie jak rutyna, astragalina, kwercetyna i jej pochodne oraz antocyjany, są silnymi przeciwutleniaczami. Uważa się, że za działanie przeciwcukrzycowe odpowiada zawarty w liściach i korze morwy związek o nazwie 1-deoksynojirimycyna (DNJ). Wykazano, że obniża on poziom glukozy w krwi poprzez hamowanie aktywności enzymów: α-glukozydazy, sacharazy i maltazy. Wyizolowane z kory korzenia morwy białko nazwane moran 20K, także obniża poziom glukozy w krwi. Zastosowanie morwy we wspomagającym leczeniu cukrzycy wymaga jeszcze dokładniejszych badań chemiczno-farmakologicznych.
Gurmar (łac. Gymnemma sylvestre) – „pogromca cukru”. To roślina o długiej tradycji stosowania w terapii cukrzycy, jednak jej dobroczynny wpływ na gospodarkę cukrową nie ogranicza się tylko do obniżenia jego poziomu w krwi, ale dotyczy też szeregu innych właściwości – regeneracyjnych, stymulujących produkcję insuliny, a nawet zmniejszających łaknienie. Surowiec stanowią liście, które od wielu lat w medycynie ludowej wykorzystywane były w leczeniu cukrzycy. W badaniach zauważono znaczną poprawę gospodarki cukrowej w obu typach choroby, przy czym w przypadku cukrzycy typu 1 obserwowano możliwość zmniejszenia dawek insuliny. Jednym z prawdopodobnych mechanizmów działania substancji czynnych zawartych w surowcu jest ograniczenie wchłaniania cukrów w przewodzie pokarmowym. W badaniach zaobserwowano także regenerujący wpływ przetworów z liści gymnemy na miąższ trzustki, z jednoczesnym zwiększeniem stężenia insuliny w krwi.
Liść borówki czernicy (łac. Myrtylli folium) zmniejsza poziom glukozy w krwi najprawdopodobniej dzięki obecności znacznych ilości soli trójwartościowego chromu i neomyrtyliny. Istotne znaczenie w cukrzycy odgrywają też owoce czernicy, czyli tzw. czarne jagody. Zawierają bowiem kompleks antocyjanów, które są skuteczne w leczeniu powikłań cukrzycowych, takich jak wywołane przez zaburzenia mikrokrążenia retinopatie i osłabienie wzroku.
Kłącze perzu (łac. Agropyri rhizoma) wykorzystywane jest jako środek dietetyczny dla cukrzyków. Cukrzyca jest bowiem chorobą metaboliczną, a surowiec wpływa pozytywnie na przebieg metabolizmu i ułatwia usuwanie szkodliwych produktów tego procesu.
Liść i korzeń pokrzywy (łac. Urticae folium et radix) hamują aktywność α-glukozydazy, enzymu biorącego udział w metabolizmie węglowodanów. W ten sposób surowce pozyskiwane z pokrzywy zwyczajnej obniżają nieznacznie poziom glukozy w krwi. Do tej pory nie poznano jednak związków, które warunkują działanie przeciwcukrzycowe liścia i korzenia pokrzywy.
Zdaniem naukowców istotną rolę w leczeniu cukrzycy odgrywają także biopierwiastki, takie jak chrom, wapń oraz wanad. Prawdopodobnie chrom oddziałuje na homeostazę pomiędzy insuliną i glukozą w krwi. Ponadto biologicznie aktywny związek chromu, zwany czynnikiem tolerancji glukozy (glucose tolerance factor, GTF), będący połączeniem chromu z kwasem nikotynowym, glutaminowym, cysteiną i glicyną, wzmacnia działanie insuliny jako hormonu ułatwiającego transport glukozy do komórki oraz ułatwia reakcję insuliny z receptorami tkankowymi. Z kolei magnez jest ważnym czynnikiem dla wielu enzymów i uczestniczy w syntezie białek.
Dokładne poznanie mechanizmów działania roślinnych substancji aktywnych wymaga przeprowadzenia jeszcze wielu badań. Leczenie cukrzycy typu 2 nie należy do łatwej terapii. Tylko niewielki odsetek pacjentów udaje się leczyć dietą oraz podawaniem leków hipoglikemicznych, czy preparatów ziołowych. Niestety dla większości z nich jedyną słuszną terapią pozostaje podawanie insuliny. Wydaje się jednak, że przynajmniej na razie, nowo odkryte rośliny o właściwościach hipoglikemicznych, zostaną wprowadzone do lecznictwa na zasadzie preparatów wspomagających terapię złożoną cukrzycy, co w wielu przypadkach pozwoli na zmniejszenie dawek leków doustnych lub insuliny, bądź rzadsze ich stosowanie w ciągu doby.
Źródło: Bazylko A, Strzelecka H. „Surowce roślinne stosowane w terapii cukrzycy”.