Odleżyny nigdy nie pojawiają się u ludzi zdrowych. Ten poważny problem dotyczy osób „szczególnego ryzyka”.
Należą do nich osoby unieruchomione w łóżku bez możliwości zmiany pozycji ciała. Mogą też dotyczyć osób siedzących przez długie godziny w wózku inwalidzkim. Kiedy organizm pozostaje w bezruchu przez dłuższy czas, na powierzchniach ciała stykających się z podłożem dochodzi do ograniczeń w krążeniu krwi na skutek ucisku. Komórki skóry i tkanki podskórnej są niedotlenione i niedożywione, a to może prowadzić do powstania ognisk martwicy. W konsekwencji skóra ulega stopniowemu zniszczeniu, odsłaniając tkanki położone głębiej – mięśnie i kości. Proces ten rozwija się szybko i może dotyczyć miejsc ciała poprzednio niezmienionych. Do czynników ryzyka odleżyn należą:
- długotrwałe unieruchomienie – ograniczenie ruchów i nieprawidłowa ruchomość związana np. z zastosowaniem opatrunków gipsowych,
- pogorszenie ogólnego stanu zdrowia – zaburzenia odżywiania, np. wyniszczenie, nadmierna otyłość, odwodnienie,
- nietrzymanie moczu i stolca – stałe przebywanie w warunkach wilgotnych wpływa niekorzystnie na warstwę ochronną skóry, prowadząc do infekcji bakteryjnej.
Ponadto podwyższona temperatura ciała (gorączka), która zwiększa zapotrzebowanie skóry na tlen, przez co czas niedokrwienia potrzebny do powstania uszkodzenia zostaje znacznie skrócony; wzmożone pocenie – powoduje wysuszenie skóry i jej większą skłonność do obrażeń oraz zaburzenia przemiany materii (np. w chorobie cukrzycowej), w których dochodzi do zwiększonego zapotrzebowania na tlen. Istotny jest również stan skóry. Nieuszkodzona skóra pełni funkcję bariery biologicznej. Im więcej współistniejących czynników ryzyka, tym większe jest niebezpieczeństwo powikłania odleżynami. Miejsca szczególnie zagrożone odleżynami to okolice, w których kość bezpośrednio kontaktuje się ze skórą – warstwa między kością a skórą jest względnie cienka i brakuje między nimi tkanki mięśniowej. Do tych okolic zalicza się:
- krętarze większe kości udowej,
- kość krzyżową i ogonową,
- kostki goleni,
- wyrostki kolczaste kręgosłupa,
- łopatki,
- potylicę,
- małżowiny uszne,
- okolice łokci,
- pięty.
W powstawaniu uszkodzenia skóry ważna jest nie tyle siła ucisku, ile czas jego trwania. Ucisk tkanki znacznego stopnia, lecz działający w krótkim czasie, nie wywołuje uszkodzenia skóry lub ma niewielki wpływ na jej uszkodzenie. Ucisk o mniejszym natężeniu, lecz działający na tkankę przez dłuższy czas prowadzi do zaburzeń.
Objawy
Wczesne objawy odleżyn to: zaczerwienienie skóry, stwardnienie zagrożonego miejsca, pojawienie się pęcherzy na skórze, otarcia naskórka i zakażenia miejsca otarcia. Przy długotrwałym ucisku, jeżeli nie zostaną podjęte działania likwidujące przyczynę odleżyny, pojawia się spore owrzodzenie skóry, stan zapalny, martwica skóry, uogólnione zakażenie, któremu towarzyszy wysoka temperatura, przyspieszone tętno, czasami nudności.
Profilaktyka przeciwodleżynowa
Jej celem jest zachowanie skóry w nieuszkodzonym, nienaruszonym stanie, troska o prawidłowy przepływ krwi, rozpoznanie i unikanie istniejących czynników ryzyka, zauważenie w odpowiednim czasie powstałego uszkodzenia skóry. Służy temu właściwa pielęgnacji skóry i zastosowanie wszelkich udogodnień dla chorego: łóżka przystosowanego dla osób leżących, używanie materacy i poduszek przeciwodleżynowych, odpowiednia dieta (bogata w białko, witaminy A, E, C oraz cynk i selen).
Skuteczne zapobieganie odleżynom sprowadza się do regularnej zmiany ułożenia ciała chorego (co najmniej co 2 godziny) i układania go na miękkim podłożu. Zmieniając pozycję pacjenta stosuje się technikę polegającą na tym, że nie dotyka się ciała chorego bezpośrednio, ale przenosi go lub przesuwa na podkładzie. Obracając go na bok czy na brzuch, pociąga się za przeciwległy brzeg prześcieradła lub używa tzw. ślizgów. Przy układaniu podopiecznego przestrzega się zasady, by nie leżał on bezpośrednio na wystających częściach ciała. Istotne jest ułożenie z dostępem powietrza, na miękkiej powierzchni (materac piankowy, zmiennociśnieniowy) oraz stosuje się ochronne podkładki w miejscach dużego ryzyka. Ważne jest, aby nie dopuszczać do tworzenia się fałd na prześcieradle lub podkładkach oraz do obecności jakichkolwiek okruchów, np. z chleba.
Pielęgnacja skóry
Poprawę ukrwienia i jednoczesne odżywienie, natlenienie komórek w miejscach zagrożonych wystąpieniem zmian odleżynowych osiąga się przez zmianę pozycji ciała pacjenta, gimnastykę (bierną i czynną), masaż oraz przez codziennie wykonywane czynności higieniczne. Należą do nich mycie całego ciała z użyciem delikatnych środków czyszczących o pH 5,5, nacieranie skóry maściami pielęgnacyjnymi (ochronnymi i odżywczymi) lub oliwką do ciała. Godne polecenia są preparaty przeznaczone do całościowej pielęgnacji skóry narażonej na powstawanie odleżyn – środki do kąpieli, oliwki i balsamy odżywiające i ochraniające naskórek. Specjalistyczne żele, maści i kremy, np. z D-pantenolem, wyciągami ziołowymi z rumianku, kasztanowca, nagietka i hamamelisu o działaniu łagodzącym, nawilżającym i natłuszczającym skórę. Po umyciu odświeżoną, czystą skórę ostrożnie suszy się poprzez „dotykanie”, a nie tarcie ręcznikiem oraz natłuszcza balsamem odżywczym. Kilkuminutowy, manualny masaż ciała powinien być połączony z oklepywaniem np. spirytusem kamforowym, który działa rozgrzewająco i powoduje miejscowe przekrwienie, przez co polepsza krążenie krwi tam, gdzie najłatwiej tworzą się odleżyny. Szczególnie skrupulatnie należy dbać o higienę osób, które cierpią na nietrzymanie moczu lub stolca albo muszą w łóżku korzystać z basenu. Poza częstym podmywaniem trzeba dokładnie osuszać ich skórę i zasypywać talkiem.
Leczenie
W terapii odleżyn zalecane jest leczenie miejscowe i zachowawcze. W zależności od procesu gojenia stosuje się różne rodzaje opatrunków: półprzepuszczalne błony poliuretanowe, opatrunki hydrokoloidowe, hydrofibrowe, hydrożelowe, alginianowe oraz z aktywnym srebrem. Utrzymują one odpowiednią wilgotność rany, zapewniają prawidłową termoregulację, wymianę gazów, a co najważniejsze, blokują drogę bakteriom i drobnoustrojom z zewnątrz. Aktywne opatrunki dzięki wchłanianiu nadmiaru wilgoci przeciwdziałają również maceracji naskórka. Są trwałe, bezpieczne i hipoalergiczne. Do przemywania ran można stosować specjalistyczne preparaty w formie roztworu wodnego lub żelu zawierające oksydanty o szerokim działaniu przeciwdrobnoustrojowym, służące do odkażania i płukania ran ostrych oraz przewlekłych takich jak owrzodzenia goleni, odleżyny, rany w przebiegu zespołu stopy cukrzycowej. Wspomagają oczyszczanie autolityczne rany z martwicy oraz stwarzają odpowiednie środowisko gojenia.
Pamiętajmy jednak, że leczenie odleżyn powinniśmy zawsze konsultować z lekarzem oraz stosować się do zaleconych przez niego metod zapobiegania powstawaniu tych trudnych ran. Opieka nad chorym unieruchomionym wymaga bowiem nie tylko zaangażowania i cierpliwości, ale przede wszystkim wiedzy, którą uzyskamy tylko od specjalisty.