Żelazo odgrywa kluczową rolę w większości procesów metabolicznych organizmu. Jego niedobór prowadzi do poważnych konsekwencji, stanowiąc zagrożenie dla zdrowia i życia.
Zdecydowana większość, bo aż 70% żelaza, stanowi składnik hemoglobiny i mioglobiny służących do transportu i magazynowania tlenu. Żelazo jest niezbędne do prawidłowego rozwoju fizycznego i psychicznego, a jego niedobór uznaje się za zagrożenie dla organizmu. Najogólniej przyczyny niedoboru żelaza można podzielić na wynikające z jego zbyt małej podaży (zaburzenia wchłaniania, nieprawidłowa dieta), zbyt dużej utraty (krwawienie) oraz zwiększonego realnego zapotrzebowania (okres dojrzewania, ciąża, hemoliza). Objawy niedoboru żelaza mogą dotyczyć niemal każdego układu i narządu, jednak najczęściej jako jeden z pierwszych objawów rozpoznaje się niedokrwistość ze względu na zróżnicowane, ale istotne klinicznie objawy (m.in. nadmierne zmęczenie, brak energii, senność, bladość skóry i błon śluzowych, sińce pod oczami, problemy z koncentracją, a u dzieci z nauką), dostępność oznaczenia parametrów czerwonokrwinkowych i fakt, że niedokrwistość pojawia się jako jedna z pierwszych konsekwencji niedoboru. Rozpoznaje się ją u ponad 1,74 mld ludzi na świecie. O ile konieczność leczenia każdej postaci niedokrwistości nie budzi wątpliwości, o tyle w ostatnich latach, dzięki wprowadzeniu dobrze tolerowanych i skutecznych form żelaza, w rekomendacjach zaczęto proponować także leczenie niedoboru tego pierwiastka, nawet przy braku niedokrwistości.
Niedokrwistość
Definiowana jest jako zmniejszenie stężenia hemoglobiny (Hb), hematokrytu i liczby erytrocytów we krwi o > 2 odchylenia standardowe od wartości prawidłowych. Niedokrwistość to zmniejszenie stężenia Hb < 13 g/dl u mężczyzn i < 12 g/dl u kobiet. Niedobór żelaza jest najczęstszym mechanizmem powstawania niedokrwistości. Szacuje się, że odpowiada nawet za 60–80% wszystkich przypadków. Za najbardziej użyteczne badanie w rozpoznawaniu niedoboru żelaza uważa się oznaczenie stężenia ferrytyny w surowicy.
Najczęstsze przyczyny
Najczęstszymi przyczynami niedokrwistości są: niedobór żelaza spowodowany dietą (66% wszystkich przypadków niedokrwistości u mężczyzn i 57% u kobiet), hemoglobinopatie i niedokrwistość hemolityczna, przewlekła choroba nerek, choroby endokrynologiczne, metaboliczne, krwi i autoimmunologiczne, obfite miesiączki i choroby ginekologiczne, niedokrwistość związana z ciążą, nieswoiste choroby zapalne jelit, infekcje, choroby górnego odcinka przewodu pokarmowego (w tym krwawienie). Odrębną przyczyną niedoboru żelaza mogą być zaburzenia jego wchłaniania wynikające z interakcji z innymi przyjmowanymi lekami oraz pokarmem.
Niedobór żelaza związany z dietą
Niedobór związany z dietą nie jest równoznaczny z niedoborem tego pierwiastka w posiłkach – może też wynikać z zaburzeń wchłaniania w przypadku dużego spożycia produktów bogatych w fityniany, jak również szczawiany, fosforany i taniny. Są to związki wiążące żelazo w przewodzie pokarmowym w nierozpuszczalne, a zatem niewchłaniane kompleksy. Do produktów o największej zawartości fitynianów należą: płatki owsiane, kasza gryczana, pszenica, soja, nasiona roślin strączkowych. Duże ilości polifenoli zawierają kawa, herbata i napary ziołowe. Kolejną grupą pokarmów pogarszających wchłanianie żelaza są produkty bogate w wapń, takie jak mleko, jogurty, kefiry, maślanka i sery.
Leczenie żelazem
Zmieniające się czynniki etiopatogenetyczne, a przede wszystkim dostępność lepiej tolerowanych i powodujących znacznie mniej objawów ze strony przewodu pokarmowego preparatów żelaza spowodowały, że zmieniły się dotychczasowe zalecenia dotyczące diagnostyki i leczenia niedoboru żelaza. Obecnie większość towarzystw kardiologicznych, nefrologicznych, gastroenterologicznych i onkologicznych, wspartych rekomendacjami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), zaleca rutynowe badania przesiewowe w kierunku niedoboru żelaza (przy braku niedokrwistości) u pacjentów z niewydolnością serca, przewlekłą chorobą nerek, nieswoistymi chorobami zapalnymi jelit oraz z nowotworami (niezależnie od ich rodzaju). W tych grupach pacjentów w przypadku stwierdzenia niedoboru żelaza proponuje się leczenie żelazem także przy braku niedokrwistości. Wszystkie choroby przebiegające z niedokrwistością z niedoboru żelaza wymagają jego suplementacji. Leczenie różni się jedynie formą podawanych preparatów i czasem ich włączenia.
Suplementacja żelazem
Suplementy zawierające żelazo – toniki, tabletki, syropy lub pastylki – są powszechnie stosowane w profilaktyce i leczeniu niedokrwistości. Zawierają odpowiednie składniki odżywcze oraz naturalne substancje o udowodnionym naukowo działaniu. Należą do nich m.in. suplementy zawierające organiczne żelazo, witaminy i ekstrakty roślinne, wyselekcjonowane zioła, wyciąg z owoców dzikiej róży, z kiełków pszenicy i drożdży. Także witaminy B6, aktywną witaminę B12 oraz witaminę C, która zwiększa wchłanianie żelaza. Stosowanie suplementów zawierających żelazo i witaminy zalecane jest w celu łagodzenia uczucia zmęczenia, osłabienia i problemów z koncentracją wynikających z niedoborów żelaza i witamin (szczególnie tych z grupy B). Zażywanie tego typu preparatów wskazane jest szczególnie w sytuacjach zwiększonego zapotrzebowania na żelazo, takich jak: np. intensywny wzrost dziecka, miesiączka, ciąża czy karmienie piersią. Są także odpowiednie dla dzieci, młodzieży, seniorów, wegan, wegetarian i osób aktywnych.
Źródło: Interna Szczeklika 2023. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2023.
