Tężcem możemy zarazić się przez cały rok, jednak to w sezonie wiosenno-letnim odnotowuje się najwięcej przypadków.
Tężec to ostra i ciężka choroba zakaźna, tzw. toksykoza, czyli choroba wywołana działaniem neurotoksyny wydzielanej przez laseczki tężca (Clostridium tetani), a nie inwazją samej bakterii. Neurotoksyna dostaje się do rany z zabrudzeniem (zazwyczaj ziemią).
Laseczki tężca występują powszechnie w glebie, kurzu, wodzie, ściekach. Stanowią też naturalną florę jelitową właściwie wszystkich zwierząt kopytnych, czyli koni, krów, kóz, owiec, ale również świń. Bakteria ta występuje też w przewodzie pokarmowym psa, kota, a także człowieka. Będąc tam, nie robi nam krzywdy, natomiast wraz z odchodami dostaje się do środowiska.
Choroba na ogół pojawia się w okresie letnim, co jest związane z częstszym narażeniem na kontakt z ziemią i zranienia, np.: przy pracach ogrodniczych, rolnych, budowlanych, podczas podróży i wycieczek.
Jak się rozwija tężec?
Wrotami zakażenia mogą być nawet drobne, ledwie widoczne rany, ale drążące głęboko, np. ukłucie kolcem, szpilką, igłą, gwoździem, drutem kolczastym. Laseczki tężca namnażają się w miejscu wniknięcia do tkanek i zaczynają produkować neurotoksynę (toksynę wpływająca na komórki nerwowe). Ponieważ są one bakteriami beztlenowymi, lepiej rozwijają się w głębokich ranach lub przy równoległym zakażeniu bakteriami tlenowymi, które wniknęły do tej samej rany. Namnażając się i zużywając tlen, tworzą dla laseczki tężca idealne, beztlenowe, środowisko rozwoju.
Produkowana przez laseczki tężca toksyna szybko przenika do krwi. Umie też „wejść” do mózgu, przenosząc się po osłonkach mielinowych nerwów obwodowych. Jest szybka – robi to z prędkością 25 cm na dobę. To dlatego, jeśli zranimy się w palec stopy, atak mikroba trwa dłużej, niż np. gdy zranimy się w szyję.
Postacie tężca
Tężec najczęściej przebiega w postaci uogólnionej (80% przypadków), rzadziej miejscowej czy głowowej. Postać uogólniona charakteryzuje się wzmożoną pobudliwością i skurczem mięśni, także oddechowych. Choroba może stanowić śmiertelne zagrożenie, a warunkiem szybkiego wyleczenia jest natychmiastowe zastosowanie prawidłowej, intensywnej terapii. Jeśli dojdzie do rozwoju objawów tężca, śmiertelność wynosi ok. 40%, a poddanie pacjenta intensywnej terapii zmniejsza ją do 10–20 procent.
Zachorowalność
Pomimo powszechnych i obowiązkowych szczepień przeciwko tężcowi, choroba ta pozostaje nadal realnym zagrożeniem. Tężec występuje prawie wyłącznie u osób, które są niedostatecznie uodpornione lub w ogóle nieszczepione. Okazuje się, że odporność po szczepieniu spada po ok. 10 latach i dlatego zaleca się odnawianie szczepień, szczególnie przez osoby narażone na ryzyko zakażenia laseczkami tężca, np. z racji wykonywanego zawodu, a także w przypadku wystąpienia masywnego i mocno zabrudzonego zranienia.
Tężec jest rozpowszechniony na całym świecie, a częstość jego występowania zależna jest od przeprowadzanej profilaktyki i edukacji społeczeństwa. W Polsce w latach 2000–07 liczba ta przestała przekraczać 20 przypadków rocznie.
Na ryzyko zakażenia i rozwój tężca są szczególnie narażone:
- osoby nieszczepione przeciwko tężcowi, niekompletnie szczepione, lub u których ostatnia dawka szczepienia podstawowego bądź przypominającego była w okresie dłuższym niż 10 lat;
- osoby poddawane zabiegom chirurgicznym, szczególnie w przypadku złych warunków sanitarnych;
- osoby z ranami pourazowymi, oparzeniami, owrzodzeniami, ropniami. Nawet niewielkie skaleczenie przy zabrudzeniu ziemią, kurzem, lub odchodami może stanowić wrota zakażenia. Wysokie ryzyko tężca występuje w przypadku poważnych ran, które nie zostały zaopatrzone w ciągu 24 godz., ran silnie zanieczyszczonych, zawierających zniszczone tkanki, tj. rany miażdżone, kłute, ran po oparzeniach, z rozległą tkanką martwiczą, czy ran trudnych do opatrzenia ze względu na brak możliwości dokładnego określenia ich obszaru (zmiażdżenie, rana kłuta);
- osoby, które ze względu na rodzaj wykonywanej pracy mają styczność z ziemią i odchodami zwierząt, a także są narażone na urazy, tj. rolnicy, ogrodnicy, leśnicy, budowlańcy;
- osoby mieszkające bądź przebywające na terenach, gdzie występuje zanieczyszczenie gleby ściekami, odchodami, szczątkami zwierzęcymi;
- osoby podróżujące do krajów o niskim poziomie higieniczno-sanitarnym;
- osoby zażywające narkotyki (rany po iniekcji mogą być wrotami zakażeń).
Tężec jest chorobą zagrażającą życiu człowieka. Postępujące porażenie mięśni może doprowadzić do upośledzenia czynności oddechowych i śmierci pacjenta.
Objawy
Tężec uogólniony jest najczęstszą postacią choroby, rozwijającą się w 80% przypadków zakażenia. Średni okres inkubacji, czyli od urazu do wystąpienia objawów, to 7–8 dni (zakres od 3 dni do 3 tygodni).
Najczęstszym początkowym objawem choroby jest szczękościsk, następnie bolesne skurcze w innych grupach mięśniowych – mięśnie karku, tułowia i kończyn, lub uogólniony skurcz wszystkich mięśni szkieletowych, w ciężkich przypadkach pojawiają się drgawki.
Typowy obraz napadu tężca to:
- szczękościsk,
- szyja i plecy wygięte ku tyłowi w postaci łuku,
- brzuch napięty,
- kończyny dolne wyprostowane,
- porażenie mięśni mimicznych twarzy, tzw. uśmiech sardoniczny.
Początkowo prężenia trwają kilka sekund, wydłużając się stopniowo do kilku minut, z czasem ataki pojawiają się także z coraz większą częstotliwością. W trakcie napadu skurczu dochodzi do wzrostu ciśnienia tętniczego, może nastąpić niedotlenienie mózgu. W przebiegu choroby może pojawiać się gorączka od 39 do 40°C.
Diagnostyka
Tężec jest stanem zagrożenia życia i wymaga natychmiastowej hospitalizacji i leczenia!
Należy natychmiast zgłosić się do lekarza jeśli doszło do zranienia i zabrudzenia rany, a w przypadku pojawienia się jakichkolwiek objawów sugerujących rozwój tężca, należy niezwłocznie wezwać pogotowie. Rozpoznanie rozwiniętej choroby jest stosunkowo łatwe ze względu na występowanie charakterystycznych objawów klinicznych i wywiad chorobowy wskazujący na wcześniejsze zranienie z możliwością dostania się do rany przetrwalników tężca.
Diagnostyka tężca oparta jest więc wyłącznie na stwierdzeniu objawów klinicznych choroby. Do monitorowania odporności przeciwtężcowej i poziomu przeciwciał służą testy serologiczne typu ELISA.
Leczenie
Chorzy z tężcem bezwzględnie wymagają pobytu na oddziale intensywnej terapii. W leczeniu stosuje się surowicę przeciwtężcowa (antytoksyna), która ma zdolność zobojętniania, (neutralizacji) toksyny tężcowej. Należy ją podać możliwie jak najwcześniej, gdyż w przeciwnym razie choroba może doprowadzić do śmierci pacjenta. Równolegle z podaniem surowicy rozpoczyna się u chorego uodparnianie czynne przy pomocy szczepionki przeciwtężcowej.
Chory w okresie hospitalizacji musi mieć zapewniony bezwzględny spokój, bez dodatkowych zbędnych zabiegów, gdyż najmniejsze bodźce zewnętrzne (wstrząsanie łóżkiem lub przeciąg) mogą wywoływać napady prężeń i zaburzenia oddychania. Jeśli to konieczne stosuje się kompleksową terapię podtrzymującą czynności życiowe, takie jak tracheotomia i podłączenie do aparatu kontrolowanego oddychania, dodatkowo w przypadku wtórnych zakażeń bakteryjnych włącza się również antybiotykoterapię. Stosowane są także leki uspokajające, aż do głębokiego uśpienia włącznie.
Szczepienie
Najistotniejszą i najlepszą metodą zapobiegania zachorowaniu na tężec jest szczepienie. Szczepienia przeciwtężcowe należą do obowiązkowych i wykonuje się je u niemowląt i małych dzieci czterokrotnie:
- w 2. miesiącu życia,
- na przełomie 3. i 4. miesiąca życia,
- w 5. miesiącu życia,
- w 16. do 18. miesiąca życia.
Bezpłatne szczepienie przeciw tężcowi obejmuje dzieci i młodzież do ukończenia 19. roku życia i jest podawane w postaci szczepionki skojarzonej przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTP/DTaP) lub jako szczepionka monowalentna T.
Pamiętajmy jednak, że przechorowanie tężca nie chroni przed kolejnym zachorowaniem, a szczepienie nie zapewnia odporności na zawsze.
Jej poziom zmniejsza się z upływem czasu, przez co potrzebne są dawki przypominające – zalecane do przyjmowania osobom dorosłym co 10 lat (niestety, już odpłatnie).
Obecnie wśród chorych przeważają osoby powyżej 60. roku życia, które nie szczepiły się od dawna!
Zapobieganie
Zapobieganie tężcowi w przypadku zranienia polega przede wszystkim na bardzo dokładnym oczyszczeniu i odkażeniu rany, nawet drobnego otarcia. Należy to zrobić jak najszybciej po urazie. Jeśli rana była mocno zanieczyszczona, a od ostatniego szczepienia minęło 10 lat, powinno się natychmiast zgłosić się do lekarza w celu podania szczepionki przeciwtężcowej. Gdy od ostatniej dawki szczepienia podstawowego lub przypominającego nie minął rok, nie podaje się ani szczepienia, ani surowicy poza szczególnymi przypadkami. Do 10 lat od ostatniej dawki szczepienia podstawowego lub przypominającego podaje się jedną dawkę szczepionki.
U osób nieszczepionych, niekompletnie szczepionych, bez dokumentacji szczepień lub u których ostatnia dawka szczepienia podstawowego bądź przypominającego była powyżej 10 lat, w przypadku narażenia na chorobę stosuje się następujący schemat postępowania:
- szczepionka przeciwtężcowa,
- po upływie 20 min od szczepienia podanie surowicy,
- druga dawka szczepionki po 4–6 tygodniach,
- kolejna, trzecia dawka szczepionki po upływie 6–12 miesięcy.