Witaminy są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Ich udział w wielu procesach biologicznych jest nieodzowny. Są dostarczane z zewnątrz, w dużej mierze wraz z posiłkami. Wyjątek stanowi witamina D.
Witamina D może byś wytwarzana samodzielnie przez organizm. Niezbędnym elementem jej syntezy jest światło słoneczne. Witamina D jest zupełnie inna od większości witamin. To grupa rozpuszczalnych w tłuszczach steroidowych organicznych związków chemicznych. Podstawowe znacznie mają dwie formy witaminy D:
- witamina D2 naturalnie występująca w roślinach,
- witamina D3 naturalnie występująca w organizmach zwierzęcych.
Witamina D wpływa korzystnie na wiele procesów toczących się w organizmie. Jej główna rola polega na regulacji gospodarki wapniowo-fosforanowej poprzez utrzymanie prawidłowego i stabilnego stężenia wapnia w organizmie. Działanie opiera się na zwiększeniu wchłaniania wapnia w jelitach, zmniejszeniu jego wydalania przez nerki wraz z moczem i tym samym do zatrzymania wapnia i fosforanów w kościach. Witamina D pobudza młode komórki kostne (osteoblasty) do dojrzewania i przekształcania się w dojrzałe osteoklasty. Zapasy wapnia i fosforu w kościach sprzyjają wzmocnieniu struktury kostnej, zmniejszając tym samym ryzyko złamania czy innych urazów. Dodatkowo witamina D uczestniczy w procesie wydzielania hormonów tarczycy, przytarczyc oraz trzustki. Współdziała z układem odpornościowym, hamując bądź uwalniając przeciwciała i aktywując limfocyty T lub B oraz inne komórki immunologiczne. Prawidłowe stężenie witaminy D zmniejsza ryzyko rozwoju otyłości, szczególnie w połączeniu z aktywnością fizyczną. W prowadzonych badaniach naukowych wykazano, że utrzymywanie właściwych wartości witaminy D zapobiega cukrzycy oraz wahaniom gospodarki lipidowej.
Jak tworzy się witamina D?
Cykl przemian jest złożony. W skórze zgromadzone są spore ilości 7-dehydrocholesterolu – pośredniego związku przemian cholesterolu w organizmie. Pod wpływem promieni ultrafioletowych (UV) ze światła słonecznego przekształca się w prowitaminę D, a z niej powstaje cholekalcyferol. Substancja ta ulega dalszym przekształceniom w nerkach, tworząc aktywny metabolit witaminy D – kalcytriol, oraz w wątrobie, gdzie tworzy się postać zapasowa witaminy. Cholekalcyferol jest właściwą postacią witaminy D określany jako D3. Drugą formą jest ergokalcyferol mianowany jako D2, choć powstaje on poza organizmem ze steroli roślinnych. Do wzmożonej syntezy witaminy D dochodzi w przypadku obniżonego poziomu wapnia i fosforu w surowicy krwi. Cały proces powstawania witaminy D3 umożliwia wydzielany z przytarczyc parathormon.
Skutki niedoboru witaminy D
Szczególnie w miesiącach zimowych, przy małym nasłonecznieniu, produkcja „przez skórę” witaminy D ulega zmniejszeniu. Niekiedy jednak pomimo przebywania na słońcu może dochodzić do niewystarczającej produkcji witaminy D – szczególnie u ludzi z chorobami zapalnymi jelit, schorzeniami wątroby oraz u tych, u których występują zaburzenia procesu wchłaniania tłuszczów. Stosowanie leków przeciwpadaczkowych, przeciwretrowirusowych oraz glikokortykosteroidów może powodować zmniejszenie zasobów witaminy D w organizmie. Jeżeli niedobory witaminy D są znaczne, pojawiają się charakterystyczne objawy. Ich obecność sugeruje wskazania do doustnego przyjmowania witaminy. Najczęściej zgłaszanymi dolegliwościami są bóle mięśniowo-stawowe, utrata apetytu oraz biegunka. Pacjenci narażeni są na choroby przyzębia, współistnieje pieczenie gardła i nieprzyjemny smak oraz zapach w ustach. Pojawić się mogą bezsenność i zaburzenia widzenia. W ciężkich przypadkach znaczne niedobory witaminy D mogą doprowadzić do rozwoju krzywicy i sporej utraty mikroelementów z kości (osteomalacja). Niewystarczająca ilość witaminy D wpływa destrukcyjnie na kości i może powodować ich kruchość i zwiększone ryzyko złamania, szczególnie, gdy pacjent obciążony jest dodatkowymi chorobami, takimi jak: nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca, cukrzyca typu 1 i 2 oraz schorzenia o podłożu autoimmunologicznym. Przyczyną niedoboru witaminy D jest również zbyt mała jej suplementacja w diecie.
Suplementacja
Powinna być prowadzona regularnie, bez pomijania kolejnych porcji, mniej więcej o stałej porze dnia. Dobrze suplementować witaminę między posiłkami. Niestety, lista produktów zawierających witaminę D jest ograniczona. Największe stężenie występuje w tłuszczu rybim – tranie. Ponadto witamina ta obecna jest w wątrobie, żółtkach jaj oraz w rybach morskich. Dla noworodka podstawowym źródłem witaminy D jest dieta i sposób karmienia. Mleczne preparaty są zawsze wzbogacone o tę witaminę, w pokarmie mamy jest jej zbyt mało: zaledwie 1,5–8 j.m. witaminy D w 100 ml! Stąd wg zaleceń Konsultanta Krajowego w dziedzinie pediatrii dotyczących profilaktyki krzywicy, rozpoczęcie podawania noworodkom witaminy D powinno zależeć od tego, czy matka przyjmowała ją w ostatnim trymestrze ciąży, oraz właśnie od sposobu żywienia. Jeśli nie przyjmowała, noworodek karmiony piersią wymaga wcześniejszej suplementacji, od pierwszych dni życia w dawce 400 j.m. dziennie. Jeżeli mama przyjmowała witaminę D w ostatnim trymestrze ciąży, witaminę tę należy podawać dziecku dopiero od 3 tygodnia życia. Powyżej 1. roku życia suplementacja witaminy D powinna być ustalona z lekarzem rodzinnym. Dawka u dzieci starszych i młodzieży zależy od wieku i masy ciała. Dorośli traktowani są podobnie jak dzieci starsze, jednak długość dodatkowej terapii witaminą D jest determinowana potrzebami danego pacjenta. Długość terapii waha się od jednego do trzech miesięcy i zależna jest od stopnia niedoboru witaminy, wieku i masy ciała.
Dzienne zapotrzebowanie na witaminę D
Noworodki i niemowlęta:
- w wieku 0–6 miesięcy: 400 j.m./na dobę, od pierwszych dni życia,
- w wieku 6–12 miesięcy: 400–600 j.m./na dobę, zależnie od podaży witaminy D w diecie.
Dzieci i młodzież:
- waga regularna: 600–1000 j.m./na dobę w zależności od masy ciała, od września do kwietnia lub przez cały rok, jeśli nie ma zapewnionej wystarczającej syntezy witaminy D w skórze,
- z otyłością: 1200–2000 j.m./na dobę, zależnie od stopnia otyłości, od września do kwietnia lub przez cały rok, jeśli nie ma zapewnionej wystarczającej syntezy witaminy D w skórze.
Dorośli:
- waga regularna: 800–2000 j.m./na dobę, zależnie od masy ciała, od września do kwietnia lub przez cały rok, jeśli nie ma zapewnionej wystarczającej syntezy witaminy D w skórze,
- z otyłością: 1600–4000 j.m./na dobę, zależnie od stopnia otyłości, przez cały rok,
- osoby powyżej 65. roku życia powinny przyjmować 800–2000 j.m./na dobę dziennie.
Kobiety planujące ciążę: 400 j.m./ na dobę codziennie.
Kobiety w ciąży i karmiące piersią: 1500–2000 j.m. /na dobę najpóźniej od drugiego trymestru ciąży.
Przedawkowanie witaminy D
Zawsze należy pamiętać, że każda podawana w dużych ilościach substancja może być kumulowana w organizmie, powodując objawy przedawkowania. Dochodzi do obkurczenia naczyń krwionośnych, powstawania nadciśnienia tętniczego oraz zwiększenia uwapnieni tkanek miękkich. Szczególnie nerki są narażone na gromadzenie się w nich substancji, a ich uszkodzenie w wyniku toksycznego działania witaminy D może być nieodwracalne. Mogą pojawić się także bóle głowy, senność i osłabienie oraz dolegliwości ze strony układu pokarmowego jak np. zaparcia, nudności czy wymioty. Niestabilna równowaga wapniowo-fosforanowa silnie wpływa na inne układy i może spowodować nagły stan wymagający szybkiej interwencji lekarskiej.