Mniszek lekarski przez większość traktowany jest jak chwast, tymczasem jest rośliną leczniczą, stosowaną w chorobach wątroby, woreczka żółciowego, nerek, skóry i w profilaktyce cukrzycy.
Mniszek lekarski (Taraxacum officinale) jest tak powszechny, że nie zwracamy na niego większej uwagi. Kiedy tylko przychodzi wiosna, na łąkach, pastwiskach, nieużytkach, trawnikach, w ogrodach żółcą się kwiaty mniszka. Dzięki swej wszędobylskości i właściwościom, w różnych częściach Polski ma swoje regionalne nazwy: dmuchawiec, maj, mlecz, mlecz zajęczy, głowa mnicha, żabi kwiat. Botanicznie należy do rodziny złożonych. Cała roślina jest surowcem leczniczym. Gdy wytworzy rozetę liści i wykształci pędy z koszyczkami kwiatowymi w stanie pąków, ścina się całą część nadziemną i suszy w warunkach naturalnych. Jeżeli natomiast po zbiorze odrzuci się pędy kwiatostanowe, otrzyma się po wysuszeniu liść mniszka. Późną jesienią do celów leczniczych zbiera się i suszy korzeń. Korzeń mniszka z zielem otrzymuje się po wysuszeniu korzeni i części nadziemnych, zebranych przed rozwojem koszyczków kwiatowych.
Związki czynne
Działanie lecznicze mniszka lekarskiego związane jest głównie z obecnością laktonów seskwiterpenowych – pochodnych eudesmanu, germakranu i gwajanu. Przeważnie występują one w postaci glikozydów, co zwiększa ich rozpuszczalność i warunkuje obecność w naparach. Sok mleczny mniszka jest bogatym źródłem alkoholi triterpenowych. W kwiatach wykryto trzy fitosterole: beta-sitosterol, stigmasterol i kampesterol. Znaczenie lecznicze mają występujące w liściach flawonoidy, białka i polifenolokwasy. Ponadto w mniszku występują karotenoidy, kumaryny, węglowodany – inulina, sole mineralne, wśród nich sole potasu, wapnia, magnezu, witamina C, aminokwasy oraz gumy, żywice, woski, cholina, białka, kwasy tłuszczowe, enzymy.
Właściwości lecznicze
Już księgi zielarskie średniowiecza udokumentowały lecznicze zastosowanie mniszka lekarskiego w chorobach wątroby, woreczka żółciowego, nerek, skóry i w profilaktyce cukrzycy. Z mniszka lekarskiego sporządza się napary, odwary, preparaty proste i złożone, które polepszają wydzielanie żółci, wzmagają diurezę, łagodzą stany zapalne, zapobiegają tworzeniu się piasku i kamieni w układzie moczowym, wspomagają terapię cukrzycy. Korzenie mniszka stosuje się jako lek goryczowy i żółciopędny ze wskazaniem „do przywrócenia funkcji wątroby i woreczka żółciowego, przy niestrawnościach, przy braku apetytu”. Stosuje się odwary, napary i nalewki oraz sok ze świeżej rośliny.
Wzmacnia odporność. Polisacharydy zawarte zwłaszcza w kwiatach i pyłku kwiatowym wywierają korzystny wpływ na czynność fagocytarną białek ciałek krwi, pobudzają wytwarzanie interferonu, substancji o właściwościach przeciwwirusowych.
Działanie żółciopędne, żółciotwórcze. Mniszek pobudza czynności wątroby, zwiększając ilość wytwarzanej żółci oraz ułatwiając jej przepływ. Działanie to uwidacznia się głównie po podaniu wyciągów z korzeni. Istotną rolę w tym procesie przypisuje się laktonom seskwiterpenowym. Związki goryczkowe pobudzają wydzielanie śliny i zwiększają wytwarzanie soku żołądkowego, ułatwiając trawienie. Kwiat ma działanie podobne, ale silniejsze moczopędne i przeciwzapalne. Stosuje się go w zaburzeniach przepływu żółci, przy braku apetytu i niestrawności, a także do pobudzenia diurezy. Przetwory z mniszka zaleca się w schorzeniach powodujących uszkodzenie wątroby i zmniejszenie wytwarzania żółci, zwłaszcza w stanach rekonwalescencji po wirusowym zapaleniu wątroby, po zabiegach na drogach żółciowych, w zastoju żółci w pęcherzyku żółciowym.
Przeciw kamieniom. Przypuszcza się, iż działanie hamujące tworzenie kamieni w układzie moczowym związane jest z efektem dezynfekującym i diuretycznym oraz z obecnością saponin utrudniających proces krystalizacji poprzez wpływ na stopień rozproszenia mukoprotein. Preparaty z mniszka pomagają przy obrzękach i niewydolności nerek, w przewlekłym zapaleniu pęcherza moczowego lub przewodów moczowych oraz w kamicy moczowej.
W terapii cukrzycy. Mniszek lekarski jest stosowany jako środek uzupełniający w leczeniu stanów przedcukrzycowych i cukrzycy. Z działaniem tym, oprócz działania hipoglikemicznego, wiąże się także aktywność przeciwzakrzepowa. Schorzenia naczyń są jedną z głównych konsekwencji cukrzycy. Przewlekła hiperglikemia, nieprawidłowość w hemostazie i przepływie krwi zwiększają możliwość formowania się skrzepów, których klinicznym rezultatem są nefro-, neuro-, retino- i makroangiopatie. Hamowanie agregacji płytek po podaniu wyciągu etanolowego z korzeni mniszka, stwarza możliwość zastosowania rośliny w celu profilaktyki angiopatii wywołanych cukrzycą. Sok z korzenia zawiera cenną dla cukrzyków inulinę, która spowalnia wchłanianie cukru z pożywienia do krwi, a także obniża indeks glikemiczny spożywanych pokarmów.
Działanie antyoksydacyjne. Liście mniszka charakteryzują się silniejszymi właściwościami przeciwutleniającymi niż korzenie. Składnikami odpowiedzialnymi za to działanie są prawdopodobnie polifenolokwasy i flawonoidy. Związki te znane są ze zdolności zmiatania wolnych rodników, hamowania aktywności enzymów odpowiedzialnych za utlenianie lipidów, wpływu na metabolizm ksenobiotyków.
Zastosowanie zewnętrzne
Zewnętrznie używa się rośliny do kąpieli kosmetycznych, a świeży sok mleczny do okładów na brodawki, kurzajki i kłykciny. Wyciągi z mniszka działają regenerująco na skórę, przyspieszają bliznowacenie i zanikanie uszkodzeń skóry. Kwiaty mniszka zaleca się w przewlekłym nieżycie jamy ustnej, gardła i oskrzeli. Syrop z kwiatów mniszka, przygotowany w domowy sposób, działa korzystnie w chorobach gardła, jamy ustnej i oskrzeli, z uporczywym kaszlem, bólem i obrzękiem. Z uwagi na swe cenne właściwości, mniszek lekarski ma zastosowanie nie tylko w medycynie, ale także w dietetyce i kosmetyce. Młode liście mniszka służą do przygotowywania wiosennych sałatek odtruwających i stanowią bogate źródło witaminy C. Korzenie zebrane jesienią oraz ekstrakty z korzenia specjalnie przygotowane stanowią substytut kawy naturalnej a nierozwinięte pączki zalane osoloną wodą i odstawione na jakiś czas przypominają w smaku kapary. Zewnętrznie świeży sok mleczny wykorzystywany jest do usuwania różnego rodzaju brodawek na skórze (działa podobnie jak sok glistnika jaskółcze ziele), przy czym skuteczny jest we wczesnych fazach ich tworzenia się.
Na wszelki wypadek
Mniszek lekarski generalnie jest uznawany za jedną z najlepiej tolerowanych roślin leczniczych. Istnieje jednak możliwość reakcji alergicznej u szczególnie wrażliwych pacjentów. Potencjalnym alergenem są pyłki mniszka mogące wywołać fotodermatozę kontaktową. Mniszek może też nasilać dolegliwości żołądkowe w przypadku nadkwaśności soku żołądka, tak jak inne surowce goryczowe. Nie ma ograniczeń co do okresu stosowania mniszka, jednak przeciwwskazaniem do stosowania preparatów z liści i korzeni mniszka jest niedrożność dróg żółciowych, ropniak pęcherzyka żółciowego, niedrożność jelit. W kamicy żółciowej stosowany może być tylko w porozumieniu z lekarzem. Mniszek jest także zalecany w ogólnym osłabieniu u osób starszych i rekonwalescentów oraz w podatności na choroby infekcyjne i wirusowe.
Izabela Kwiecińska
Źródło: E. Mindell „Biblia ziół”.