Niewydolność serca to stan, w którym serce nie pompuje prawidłowo krwi, co utrudnia dostarczanie tlenu i składników odżywczych do innych narządów. Prowadzi to do łatwego męczenia, osłabienia mięśni, zawrotów głowy.
Ponadto nie są prawidłowo usuwane z tkanek szkodliwe produkty przemiany materii i nadmiar płynów. Powoduje to uczucie duszności i powstawanie obrzęków (zwykle na nogach) oraz gromadzeniu płynu w jamie brzusznej lub jamach opłucnych.
Niewydolność serca oznacza, że nie jest ono w stanie sprostać potrzebom organizmu, szczególnie podczas wysiłku. Na początku choroby uruchamiane są różne mechanizmy, które kompensują osłabioną czynność serca i objawy mogą być łagodne. W miarę upływu czasu dolegliwości stają się coraz bardziej dokuczliwe i mogą pojawić się nawet w spoczynku.
Lekarze kardiolodzy określają często ich nasilenie w tzw. klasyfikacji NYHA (Zaproponowanej przez Nowojorskie Towarzystwo Kardiologiczne, NYHA – New York Heart Association), która określa zaawansowanie choroby serca. Rozróżnia cztery klasy:
Klasa 1 – brak objawów niewydolności serca podczas wykonywania zwykłych czynności fizycznych w normalnym tempie – nadmiernego zmęczenia, kołatania serca, duszności ani bólu dławicowego. Nie powoduje u chorych ograniczenia aktywności fizycznej.
Klasa 2 – dolegliwości takie jak duszność, ból w klatce piersiowej, kołatanie serca, pojawiają się w trakcie wykonywania codziennych czynności, np. mycie się, ubieranie, sprzątanie. Dolegliwości nie występują w spoczynku.
Klasa 3 – objawy pojawiają się w trakcie wykonywania nawet najlżejszych czynności, ale nie występują w spoczynku.
Klasa 4 – objawy niewydolności serca występują w spoczynku i nasilają się przy najmniejszym nawet wysiłku – zmęczenie, duszności, kołatanie serca lub ból dławicowy.
Przyczyny i objawy
Niewydolność serca rozwija się, kiedy serce jest przeciążone lub uszkodzone. Zwykle prowadzą do tego:
- choroba wieńcowa,
- przebyty zawał serca,
- nadciśnienie tętnicze,
- wady zastawek serca,
- cukrzyca,
- otyłość,
- alkoholizm,
- chemioterapia nowotworów.
Najczęstszymi objawami niewydolności serca są obrzęki, duszność oraz zmęczenie.
Obrzęki. Jeśli serce nie przepompowuje sprawnie krwi, dochodzi do jej nagromadzenia w naczyniach żylnych. Powoduje to przesiąkanie płynu do otaczających tkanek i tworzenie obrzęków. Najczęściej pojawiają sie na nogach (po całym dniu, w okolicach kostek, znikają lub zmniejszają się po nocy). Można samemu to wykryć. Wystarczy wcisnąć kciuk w tkankę na kilka sekund, jeśli po oderwaniu kciuka w tkance pozostaje zagłębienie, w takim miejscu występuje obrzęk. Inna oznaka nagromadzenia płynu to powiększenie wątroby, a także przesięk w jamie otrzewnej. Zaburza to pracę przewodu pokarmowego, stąd brak apetytu, nudności, ból w prawym boku, wzdęcia. Można zauważyć, że powiększył się obwód brzucha – musimy popuszczać pasek, spodnie lub spódnica stają się nagle za ciasne, lub, że wzrosła masa ciała przy normalnej diecie. W nocy, w pozycji leżącej poprawia się przepływ krwi w naczyniach i nadmiar płynu jest wydalany przez nerki – jest to przyczyna częstego oddawania moczu.
Duszność. Najczęściej spowodowana jest utrudnionym odpływem krwi z płuc do serca. Krótki oddech, zadyszka pojawiają się przede wszystkim przy wysiłku fizycznym. Może nas również obudzić nagła duszność lub napad kaszlu w nocy – ulgę przynosi zwykle przyjęcie pozycji siedzącej lub stojącej. Lepszy sen może zapewnić więcej poduszek pod głową. Gdy choroba jest bardziej zaawansowana, problemy z oddychaniem mogą wystąpić nawet w spoczynku.
Zmęczenie. Łatwe męczenie się i brak sił, nieustępujące po odpoczynku, są spowodowane tym, że narządy wewnętrzne nie są dostatecznie zaopatrywane w tlen i składniki odżywcze, a rezerwy wydolności serca są znacznie ograniczone. Serce nie jest w stanie sprostać zwiększonemu zaopatrzeniu tkanek w trakcie wysiłku. Pojawiają się zawroty głowy, trudności z koncentracją, pamięcią, kojarzeniem, słabość mięśni w czasie wysiłku lub nadmierna senność po posiłku.
Kontrolowanie pracy serca
Należy codziennie mierzyć i zapisywać ciśnienie tętnicze, częstość pracy serca (puls czyli tętno) i wagę ciała. Ciśnienie tętnicze najlepiej mierzy się automatycznym (elektronicznym) aparatem z mankietem zakładanym powyżej łokcia (na ramię). Częstość pulsu (tętna) w niewydolności serca jest tak samo ważna, jak ciśnienie tętnicze, a właściwe leczenie powinno prowadzić do jej zwolnienia poniżej 70 na minutę. Jak samodzielnie mierzyć puls?
- odpocznij w pozycji siedzącej co najmniej 5 min, zdejmij zegarek, bransoletki,
- ustaw swoją lewą lub prawą rękę dłonią do góry przy lekko zgiętym łokciu,
- palec wskazujący i środkowy drugiej ręki połóż na nadgarstku ręki, na której badany będzie puls. Przyciśnij palce w rowku położonym między środkowymi ścięgnami a zewnętrzną kością (na przedłużeniu kciuka). W tym momencie powinniśmy wyczuć pulsowanie tętnicy promieniowej – to jest tętno,
- policz ilość uderzeń przez 30 sekund i pomnóż otrzymaną wartość przez 2 – to jest twoja częstość rytmu serca. Jeśli wynosi więcej niż 70 na minutę powiedz o tym lekarzowi, bo może to przemęczyć serce – istnieje możliwość zastosowania leków, które spowolnią rytm i pomogą sercu pracować spokojnie i bardziej wydajniej,
- spróbuj zwrócić uwagę czy puls jest miarowy (w równych odstępach czasu), czy rytm chaotycznie się zmienia – to ważna informacja dla lekarza,
Kontroluj wagę ciała. Waż się regularnie (najlepiej codziennie rano, nie rzadziej niż raz w tygodniu) po oddaniu porannego moczu, przed śniadaniem, bez butów, w lekkiej bieliźnie. Szybki przyrost masy ciała, ponad 2 kg w ciągu 2–3 dni przy normalnej, niezmiennej diecie jest bardzo niepokojący – może świadczyć o zatrzymywaniu płynu w organizmie i grożącym zaostrzeniu choroby wymagającym hospitalizacji. Nie bagatelizuj tego. Nawet jeśli czujesz się dobrze, skontaktuj się z lekarzem.
Zmiana stylu życia
To najtańszy, ale najtrudniejszy krok do zrealizowania. Wymaga zdyscyplinowania i trwałej zmiany nawyków. Wtedy codzienne życie stanie się skutecznym, naturalnym sposobem wspomagania pracy serca, co pozwoli zmniejszyć liczbę przyjmowanych leków.
Aktywność fizyczna. Niewydolność serca nie oznacza, że ruch jest przeciwwskazany. Wręcz przeciwnie – wysiłek fizyczny często hamuje postęp choroby, a nawet poprawia czynność serca, płuc, naczyń, wzmacnia kości i mięśnie. Nie są jedynie wskazane siłowe ćwiczenia fizyczne. Polecane są: spacer, marsz, jazda na rowerze, ćwiczenia aerobowe, rozciągające, taniec, pływanie. O rozpoczęciu regularnego wysiłku fizycznego należy poinformować lekarza.
Dieta. Staraj się nie przyjmować więcej niż 1,5–2 l płynów doustnie w ciągu doby (łącznie z herbatą, kawą, zupami, mlekiem, jogurtami i innymi płynnymi potrawami). Ogranicz przyjmowanie soli. Sól kuchenna nasila uczucie pragnienia i sprzyja zatrzymaniu wody, która przepełnia naczynia i obciąża serce. Gotuj potrawy bez soli, dla poprawy smaku dodawaj ziół. Unikaj wędlin, wędzonych ryb, żółtych serów, gotowych, puszkowanych produktów, zup i sosów w proszku. Ogranicz spożywanie tłuszczów zwierzęcych. Wyeliminuj z diety pokarmy fast-food, chipsy, paluszki, krakersy, solone orzeszki. Bezwzględnie należy zaprzestać palenia papierosów czy fajki i unikać picia alkoholu. Jeżeli uszkodzenie serca spowodował alkohol, jest on stanowczo zabroniony w każdej ilości i pod każdą postacią. W pozostałych przypadkach dopuszczalne jest okazjonalne spożycie alkoholu – nie więcej niż kieliszek wina lub 0,25 l piwa.
Leczenie farmakologiczne
W leczeniu niewydolności serca zwykle stosuje się następujące grupy leków:
- inhibitory enzymu konwertującego angiotensynę – poprawiają stan serca, naczyń, chronią przed nieodwracalną, niekorzystną przebudową w układzie krążenia.
- beta-blokery – zmniejszają wysiłek serca, poprawiają jego parametry wydolnościowe, chronią przed groźną arytmią.
- antagoniści wapnia (blokery receptorów wapniowych) – chronią przed przerostem, włóknieniem i uszkodzeniem tętnic,
- leki moczopędne (diuretyki) – zwalniają rytm i w ten sposób zmniejszają obciążenie serca.
Leczenie zabiegowe
Niekiedy niewydolność serca wymaga przeprowadzenia zabiegów kardiologicznych lub chirurgicznych:
- wszczepienie urządzeń elektrycznych (stymulatorów, rozruszników serca, kardiowerter-defibrylator);
- ablacja przezskórna;
- przezskórne poszerzenie tętnic cewnikiem balonowym zwykle z implantacją metalowego rusztowania (stentu) bądź chirurgicznie wszczepia się pomosty aortalno-wieńcowe (by-passy, CABG);
- angioplastyka;
- przeszczepienie serca.
Niewydolność serca rzadko daje się w pełni wyleczyć, gdyż najczęściej wynika z trwałego uszkodzenia mięśnia serca. Zwykle jednak można skutecznie zapanować nad jej objawami i spowolnić postęp choroby, a wdrożenie odpowiedniego leczenia przedłuża chorym życie. Wymaga to jednak zaangażowania pacjenta, zrozumienia istoty choroby, regularnego przyjmowania leków i przestrzegania pewnych ograniczeń, nawet jeśli dolegliwości ustąpiły.