To najczęstsze schorzenie reumatyczne – cierpi na nie ponad 3 mln Polaków. W stadium zaawansowanym utrudnia poruszanie się i wykonywanie nawet prostych czynności.
Staw to połączenie co najmniej dwóch kości, których główki są gładkie i pokryte chrząstką stawową. Otacza go torebka włóknista wzmocniona więzadłami. Torebkę tę pokrywa od środka błona maziowa wydzielająca maź stawową – lepki płyn, który m.in. umożliwia wykonywanie płynnych ruchów (zginanie, prostowanie, skręty, ruchy okrężne) i zabezpiecza chrząstkę przed nadmiernym, przedwczesnym ścieraniem. Tak się dzieje, gdy stawy są zdrowe. Czasem jednak ten system zawodzi. Dlaczego chrząstka zanika? W chorobie zwyrodnieniowej stawów (ChZS, inaczej osteoartroza) chrząstka pokrywająca powierzchnię kości tworzących staw staje się chropowata i nierówna. Po latach może dojść do jej całkowitego zaniku i wówczas „gołe” kości ocierają się o siebie. Grubieje warstwa podchrzęstna i tworzą się w niej liczne torbiele – jamki wypełnione śluzowatą tkanką. Przebudowa kości, w połączeniu z utratą chrząstki stawowej, zmienia znacznie kształt stawu i może prowadzić np. do skrócenia nogi. Staw traci stabilność. Ponadto, zwykle w miejscu dawnej granicy między kością a chrząstką stawu, tworzą się tzw. osteofity – chrzęstne i kostne wyrośla, które nie tylko zniekształcają staw, ale też ograniczają jego ruchomość i powodują silny ból, gdy się poruszamy. Wtórnymi zmianami w ChZS są stany zapalne błony maziowej (prawdopodobnie odpowiadają za to drażniące ją fragmenty złuszczającej się chrząstki), a także przykurcz więzadeł, torebek maziowych i zaniki mięśni (związane jest to z tym, że maksymalnie oszczędzamy bolesny staw i staramy się ograniczyć poruszanie nim).
Co sprzyja chorobie?
Choroba Zwyrodnieniowa Stawów dotyczy głównie osób po 60. roku życia. Do niedawna sądzono więc, że ścieranie się chrząstki stawowej jest naturalnym procesem zachodzącym w starzejącym się organizmie. Ale przecież nie wszyscy seniorzy na to chorują, w grę muszą więc wchodzić dodatkowe czynniki. Zapewne jeszcze nie wszystkie je znamy, ale na pewno rozwojowi choroby zwyrodnieniowej stawów sprzyjają:
- nieprawidłowa budowa stawów (np. wrodzona dysplazja stawów biodrowych),
- genetyczna skłonność (ryzyko choroby wzrasta u osób, których najbliżsi chorowali na ChZS),
- przebyte urazy układu kostnego,
- zaburzenia ukrwienia (np. jałowa martwica głowy kości udowej),
- niektóre choroby (m.in. cukrzyca).
Na te czynniki nie mamy wpływu. Ale sami też przyczyniamy się do rozwoju ChZS. Jej rozwój mogą przyspieszyć:
- znaczna nadwaga i otyłość,
- powtarzające się przeciążenia stawów (np. podnoszenie ciężkich rzeczy na prostych nogach zamiast z przysiadu),
- wibracje i stałe powtarzanie tych samych ruchów (np. praca przy młocie pneumatycznym, systematyczne dzierganie na drutach).
Jak to się zaczyna?
ChZS może dotyczyć jednego, kilku lub wszystkich stawów. Zwykle jednak obejmuje kolana (gonartroza), biodra (koksartroza), dłonie oraz stopy, a także szyjny i lędźwiowy odcinek kręgosłupa. Najczęstsze objawy to:
- ból nasilający się po obciążeniu stawu (dźwiganie), dłuższym staniu lub chodzeniu,
- sztywność stawów – zwłaszcza rano, po przebudzeniu się, i po dłuższym odpoczynku (tzw. sztywność startowa); rozruszanie się zajmuje czasem nawet pół godziny.
Gdy osteoartroza się nasili, stawy mogą trzeszczeć podczas ruchu oraz ulec zniekształceniu i pogrubieniu (zwłaszcza stawy dłoni).
Potrzebne badania
Chorobę zwyrodnieniową nie jest trudno zdiagnozować. Niekiedy wystarczy, że reumatolog obejrzy stawy, sprawdzi zakres ich ruchomości oraz przeprowadzi wywiad z pacjentem. Dla potwierdzenia wstępnej diagnozy może zlecić wykonanie RTG kości – na zdjęciach widać m.in. zwężenia szpary stawu (przestrzeni, gdzie stykają się chrząstki kości tworzących staw) oraz, jeśli się pojawiły, wyrośla kostne, czyli osteofity. Czasem lekarz zleca również USG, tomografię komputerową albo rezonans magnetyczny stawów. A także badania krwi, moczu i płynu maziowego, żeby wykluczyć inne choroby stawów (np. dnę moczanową) i przekonać się, czy stawy są objęte stanem zapalnym. W razie wystąpienia płynu w stawie lekarz może wykonać punkcję stawu i badanie płynu stawowego.
Leczenie
Choroby tej nie da się wyleczyć. Celem terapii jest więc złagodzenie lub usunięcie dolegliwości i jak najdłuższe utrzymanie sprawności stawów. Jak to można osiągnąć? Działania niefarmakologiczne
Należy utrzymać prawidłową masę ciała. Każdy nadprogramowy kilogram dodatkowo obciąża chore stawy i nasila ścieranie się chrząstki stawowej. Trzeba też regularnie wykonywać ćwiczenia zlecone przez fizjoterapeutę. Odpowiednio dobrane, wykonywane samodzielnie w domu, zwiększają zakres ruchu w stawach i wzmacniają otaczające je mięśnie. Na zlecenie lekarza prowadzącego powinno się stosować tzw. zaopatrzenie ortopedyczne (np. kule, laski, chodziki, ortezy, wkładki korekcyjne do butów, obuwie ortopedyczne). Ma to na celu zmniejszenie niekorzystnych sił mechanicznych działających na staw w czasie poruszania się. Unieruchomienie stawu należy stosować tylko w okresie znacznego zaostrzenia choroby z objawami zapalenia. Całkowity brak aktywności fizycznej prowadzi bowiem do zaniku mięśni oraz pogorszenia się ruchomości stawu. Pomóc może schładzanie albo ogrzewanie, czyli termoterapia, którą da się stosować także w domu. Krioterapia zmniejsza ból i objawy stanu zapalnego; wykorzystuje się w niej np. kostki lodu, przykładając je na 15–20 minut do bolesnego stawu (przez ściereczkę!), początkowo 3–4 razy dziennie, a potem w razie potrzeby. Miejscowe ogrzewanie (np. termofor, poduszka elektryczna) stosuje się, gdy stawy nie są objęte stanem zapalnym. Ogrzewanie stawu nie powinno trwać dłużej niż 20 minut.
Leczenie farmakologiczne
Lekarz dobiera je indywidualnie dla każdego chorego. Pacjentom przepisuje się leki przeciwbólowe i przeciwzapalne. Stosuje się je doustnie i miejscowo (na skórę nad bolesnym stawem). W przypadku znacznego nasilenia się objawów ChZS lekarz może zaproponować punkcję stawu i zaaplikowanie leku bezpośrednio do niego. Zwykle są to glikokortykosteroidy (ich zadanie polega na zahamowaniu procesu zapalnego) lub kwas hialuronowy (podaje się go głównie do stawów kolanowych; zmniejsza ból towarzyszący osteoartrozie).
Leczenie chirurgiczne
W mniej zaawansowanej chorobie zwyrodnieniowej (zwłaszcza stawów kolanowych) wykonuje się zabiegi artroskopowe, podczas których można np. usunąć wolne fragmenty chrząstki, przerośniętej błony maziowej lub osteofity. W zaawansowanej ChZS konieczne może się okazać zastąpienie chorego stawu sztucznym (endoprotezą). Zazwyczaj dotyczy to stawów biodrowych i kolanowych.
Fizykoterapia
Przy zmianach zwyrodnieniowych sprawdza się leczenie niskimi temperaturami (krioterapia). Jeśli nie ma przeciwwskazań (a mogą nimi być m.in. choroby układu krążenia), warto skorzystać z zabiegów w kriokomorze. Można również zastosować terapię miejscową, czyli schładzanie konkretnych stawów oparami ciekłego azotu. Jeśli staw nie jest objęty stanem zapalnym, wskazane mogą się okazać zabiegi rozgrzewające, m.in. kąpiele borowinowe, parafina, naświetlania lampami. Pomocna jest także magnetoterapia, czyli działanie na staw pulsującym polem magnetycznym o małej częstotliwości (staw umieszcza się w obręczy, która wytwarza zmienne pole magnetyczne). W terapii osteoartrozy używa się również laserów niskoenergetycznych, biostymulacyjnych. Podczas zabiegu strumień spolaryzowanego światła lasera omiata bolesną okolicę.
Co jest dobre dla stawów
- Nie dopuszczaj do nadwagi i otyłości.
- Gimnastykuj się codziennie, zwracając szczególną uwagę na tzw. ćwiczenia rozciągające.
- Unikaj przeciążania stawów: biegania, noszenia ciężarów.
- Noś buty na niskim obcasie (do 4 cm) i z grubszą elastyczną podeszwą, która amortyzuje wstrząsy powstające podczas chodzenia.
- Przystosuj do swoich możliwości wyposażenie domu, np. wybierz wyższe łóżko i krzesła, by łatwiej ci było wstawać.
- Jeśli lekarz zaleci, używaj specjalnych opasek na stawy, lasek, kul do podpierania się i odciążenia chorego stawu.
- W okresie zaostrzeń choroby korzystaj z fizykoterapii zleconej przez lekarza.
- Stosuj wyłącznie leki przepisane przez lekarza.
- Nie przerywaj terapii na własną rękę.
- Dbaj o formę psychiczną (hobby, medytacja). Stres, depresja źle wpływają także na stawy.
Choroba zwyrodnieniowa stawów jest najczęstszą chorobą stawów prowadzącą do niesprawności układu ruchu. Cierpienie i obniżona jakość życia to nieodłączne jej cechy. ChZS dotyka w przeważającej mierze starszą część społeczeństwa. Próby podania definicji samej choroby i określenia czynników etiologicznych napotykają wciąż na spore trudności. Jednak postęp badań nad patogenezą choroby, jaki dokonuje się w ostatnich latach, pozwala na wdrożenie coraz skuteczniejszych form leczenia, wskazuje też na konieczność świadomego eliminowania niektórych czynników ryzyka, takich jak np. nadwaga.
Źródło: Romanowski W., Zdanowska A., Romanowski M. „Choroba zwyrodnieniowa stawów – aktualne standardy leczenia”.