Kaszel jest jednym z podstawowych odruchów obronnych organizmu. Oczyszcza drogi oddechowe ze śluzu, złuszczonych komórek nabłonka, drobnoustrojów oraz chroni przed wciągnięciem ciał obcych do płuc, ułatwiając ich usunięcie. Stanowi jeden z objawów infekcji dróg oddechowych.
Kaszel często traktowany jest jako jeden, wspólny objaw różnych schorzeń, co może prowadzić do błędnych decyzji terapeutycznych. Tymczasem może on przybierać różne formy, z których każda wymaga odmiennego podejścia leczniczego. Znajomość rodzaju kaszlu oraz odpowiedniego leczenia jest kluczowa dla skutecznej i bezpiecznej terapii.
Rodzaje kaszlu – jak je rozpoznać?
Kaszel to naturalna reakcja organizmu na podrażnienie dróg oddechowych. Może być wywołany przez infekcję, przesuszenie śluzówki, zanieczyszczenia powietrza, a także długotrwałe mówienie lub wysiłek głosowy.
Epizod kaszlowy zwykle rozpoczyna się od podrażnienia gardła – pojawia się uczucie drapania, chrypka oraz potrzeba częstego odchrząkiwania. To pierwsza reakcja błony śluzowej na działanie patogenów lub czynników drażniących. W przebiegu infekcji zazwyczaj najpierw rozwija się suchy kaszel – męczący, bez odkrztuszania wydzieliny, często nasilający się w nocy lub podczas mówienia. W miarę trwania infekcji może pojawić się wydzielina. Kiedy organizm zaczyna aktywnie usuwać śluz, pojawia się kaszel mokry, będący oznaką oczyszczania się dróg oddechowych i postępującego procesu zdrowienia. W końcowej fazie, nawet po ustąpieniu objawów infekcji, błona śluzowa może pozostać nadwrażliwa, co powoduje nawrót suchego kaszlu, który może utrzymywać się jeszcze przez kilka dni lub tygodni. Zrozumienie tych etapów może pomóc w doborze odpowiedniego leczenia – inne metody sprawdzą się przy kaszlu suchym (np. syropy hamujące odruch kaszlowy, nawilżające, inhalacje), a inne przy mokrym (np. leki wykrztuśne). Aby odpowiednio dobrać leczenie, warto zwrócić uwagę na kilka istotnych aspektów, które mogą pomóc w określeniu, czy mamy do czynienia z kaszlem suchym, czy mokrym.
Kaszel mokry (produktywny) – charakteryzuje się obecnością wydzieliny, którą organizm stara się usunąć z dróg oddechowych. Jego głównym celem jest oczyszczenie oskrzeli z zalegającej plwociny. Zwykle występuje w przebiegu zakażeń bakteryjnych (np. zapalenia oskrzeli, zapalenia płuc), mukowiscydozy oraz alergicznych reakcji w drogach oddechowych (np. astma oskrzelowa).
Kaszel suchy (nieproduktywny) – jest męczący i drażniący, przypomina „szarpanie” w gardle. Nie towarzyszy mu odkrztuszanie wydzieliny z dróg oddechowych. Może pojawić się w wyniku podrażnienia gardła (np. przez dym papierosowy, kurz, suche powietrze lub inne substancje drażniące), a także w przebiegu infekcji wirusowych, zapalenia krtani i tchawicy, suchego zapalenia opłucnej, rozedmy płuc, reakcji alergicznych oraz przewlekłych chorób układu oddechowego (np. astma czy przewlekła obturacyjna choroba płuc – POChP). Często występuje w nocy. Kaszel suchy na ogół pojawia się na początku infekcji. Może trwać kilka dni, a następnie przechodzi w kaszel mokry. Może również wystąpić już po przebytej infekcji, gdy inne objawy ustąpiły, ale błona śluzowa nadal nie funkcjonuje prawidłowo i potrzebuje czasu na regenerację. Taki kaszel może utrzymywać się nawet przez kilka tygodni.
Jak leczyć kaszel?
Mimo że kaszel jest jednym z najczęstszych objawów chorobowych, sięganie po syrop na kaszel nie powinno być automatyczną reakcją. Kluczowe jest właściwe rozpoznanie rodzaju kaszlu, ponieważ leczenie kaszlu suchego i mokrego różni się diametralnie.
Na rynku farmaceutycznym dostępnych jest wiele preparatów stosowanych w celu przerwania odruchu kaszlu, szczególnie w przebiegu infekcji wirusowych. Leki przeciwkaszlowe to leki na kaszel suchy; nigdy nie łączy się je z lekami wykrztuśnymi.
Leczenie kaszlu suchego
Kaszel suchy jest nieproduktywny, co oznacza, że nie pomaga w usuwaniu wydzieliny z dróg oddechowych. W tym przypadku celem leczenia jest zahamowanie odruchu kaszlu oraz złagodzenie podrażnień gardła. Odpowiednie leki przeciwkaszlowe to dekstrometorfan, butamirat, lewodropropizyna oraz kodeina . Najkorzystniejszy profil bezpieczeństwa wśród wymienionych substancji ma lewodropropizyna, ze względu na obwodowy mechanizm działania. Skuteczność lewodropropizyny potwierdza wiele badań. Metaanaliza z 2015 r. potwierdza jej skuteczność przeciwkaszlową we wszystkich badanych parametrach: redukcji częstości kaszlu, jego nasilenia oraz zmniejszenie ilości wybudzeń nocnych [1]. Lewodropropizyna może być jednocześnie stosowana z innymi lekami zalecanymi w chorobach układu oddechowego (np. z antybiotykami), a także z lekami często stosowanymi przewlekle, takimi jak: leki przeciwhistaminowe, przeciwzakrzepowe czy insuliną.
Środki naturalne, podawane najczęściej w formie syropów, łagodzą uczucie drażnienia w gardle oraz działają osłaniająco na błonę śluzową. Zazwyczaj stosuje się je jako dodatek do innych leków.
- Syropy łagodzące podrażnienia – zawierają składniki takie jak miód, gliceryna czy wyciągi roślinne, które nawilżają i koją błonę śluzową gardła.
- Pastylki ziołowe do ssania – bogate w substancje o działaniu m.in. nawilżającym, antyseptycznym, przeciwkaszlowym, przeciwzapalnym i przeciwbólowym. Efekt działania zależy od zawartych ekstraktów roślinnych, najczęściej: szałwii, tymianku, prawoślazu, malwy, porostu islandzkiego, melisy, pokrzywy, żeń-szenia, głogu, imbiru, aloesu, czarnego bzu, czarnej porzeczki, a także kwasu hialuronowego.
Uwaga: W przypadku kaszlu suchego nie należy stosować leków wykrztuśnych, ponieważ mogą one nasilić objawy, a nawet pogorszyć stan pacjenta.
Leczenie kaszlu mokrego
Kaszel mokry ma na celu usunięcie zalegającej wydzieliny z dróg oddechowych. Dlatego celem leczenia jest ułatwienie jej upłynnienia i wykrztuszania. Samo odkrztuszanie to jednak za mało, aby skutecznie zwalczyć chorobę – najkorzystniejsze dla procesu zdrowienia jest całkowite usunięcie wydzieliny, a nie jej tłumienie. Z tego powodu nie stosuje się leków przeciwkaszlowych, lecz przeciwnie – leki wykrztuśne ułatwiające odkrztuszanie i mukolityki rozrzedzające wydzielinę. Zwalczanie gęstej wydzieliny jest jednym z najważniejszych działań wspomagających organizm w infekcjach wirusowych oraz uzupełnieniem antybiotykoterapii w zakażeniach bakteryjnych.
Najczęściej stosowane leki wykrztuśne to sulfogwajakol i gwajfenezyna. Z kolei mukolityki to leki stosowane głównie w leczeniu chorób układu oddechowego, którym towarzyszy obecność gęstej, lepkiej wydzieliny. Ich zadaniem jest upłynnienie śluzu i zmniejszenie jego lepkości, co ułatwia odkrztuszanie i oczyszczanie dróg oddechowych. Do substancji o działaniu mukolitycznym należą m.in.: acetylocysteina, karbocysteina i erdosteina. Natomiast leki mukokinetyczne, takie jak ambroksol i bromheksyna pobudzają transport śluzowo-rzęskowy, wywierając wpływ na pracę rzęsek [2].
Podstawą leczenia kaszlu mokrego – poza farmakoterapią – jest również nawilżanie powietrza, nawadnianie organizmu, czyli fizjologiczne sposoby wspomagające upłynnianie śluzu.
Leki stosowane w kaszlu mokrym są dostępne w postaci syropów, tabletek (także musujących), aerozoli do nosa. Przy leczeniu infekcji górnych dróg oddechowych zaleca się stosowanie mukolityków kilka razy dziennie (zgodnie z ulotką), z ostatnią dawką najpóźniej do godziny ok. 17:00, aby nie powodować nasilenia kaszlu w nocy.
Uwaga: Nie należy stosować leków przeciwkaszlowych przy kaszlu mokrym, ponieważ hamowanie kaszlu utrudnia usuwanie wydzieliny i może prowadzić do jej zalegania w drogach oddechowych oraz pogorszeniem stanu chorego.
Kiedy udać się do lekarza?
Kaszel to naturalna reakcja obronna organizmu, która pomaga oczyścić drogi oddechowe z wydzieliny, pyłów czy drobnoustrojów. Jednak niektóre rodzaje kaszlu mogą być objawem poważniejszych problemów zdrowotnych. Skontaktuj się z lekarzem, jeśli:
- kaszel trwa długo – ponad 2-3 tygodnie (tzw. kaszel przewlekły),
- kaszel się nasila – mimo domowego leczenia,
- towarzyszą mu inne objawy, np. gorączka powyżej 38°C utrzymująca się kilka dni,
- duszność, świszczący oddech,
- ból w klatce piersiowej,
- krwioplucie (krew w odkrztuszanej wydzielinie),
- utrata wagi, osłabienie.
Z lekarzem należy się skontaktować zawsze w przypadku, gdy kaszel pojawił się u dziecka, osoby starszej lub chorej przewlekle – u tych osób infekcje mogą szybciej prowadzić do powikłań [3].
Mimo że kaszel jest objawem, który towarzyszy wielu schorzeniom, wymaga indywidualnego podejścia do leczenia. Należy pamiętać, że suchego kaszlu nie należy leczyć lekami wykrztuśnymi, a mokrego kaszlu – lekami przeciwkaszlowymi. Wiedza na temat różnorodności kaszlu oraz sposobów leczenia pozwala na skuteczne złagodzenie objawów i przyspieszenie procesu zdrowienia. Zawsze warto skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą, aby dobrać odpowiednią terapię i uniknąć niepotrzebnych komplikacji.
Izabela Kwiecińska
Źródła:
1. Zanasi A., Lanata L., Fontana G., Saibene F. Dicpinigaitis P, De Blasio F. Levodropropizine for treating cough in adult and children: a meta-analysis of published studies. Multidiscip Respir Med 2015 May 31, 10(1):19.
2 Doniec Z., Mastalerz-Migas A., Krenke K., Mazurek H., Bieńkowski P. Rekomendacje postępowania diagnostyczno-terapeutycznego w kaszlu u dzieci dla lekarzy POZ. Lekarz POZ. 2016, 2(4): 305-321.
3. Kozakiewicz J. „Kaszel suchy, kaszel mokry. Przyczyny. Objawy. Leczenie. świat farmacji 9/2020.
