Leki recepturowe to produkty lecznicze sporządzane w aptece na podstawie recepty lekarskiej, która dokładnie opisuje ilości poszczególnych składników i postać leku (np. maść, globulki, czopki, proszki, krople).
Leki recepturowe, popularnie nazywane lekami „robionymi” stanowią ok. 10% wszystkich stosowanych leków. Przygotowuje się je wtedy, kiedy lekarz uzna, iż istniejące na rynku gotowe preparaty lecznicze nie odpowiadają w pełni potrzebom pacjenta. Niestety nie wszyscy lekarze podchodzą do tego tematu z odpowiednim zaangażowaniem, a szkoda, ponieważ stosowanie leków recepturowych ma sporo zalet. Najważniejsza to możliwość zastosowania osobniczej terapii. Komfort doboru składu leków – jakościowego i ilościowego dla konkretnego pacjenta w zależności od jego indywidualnych cech – wieku oraz od stopnia zaawansowania choroby. Ogromną zaletą tych leków jest także to, że stosuje się je zaraz po sporządzeniu, co pozwala na ogół uniknąć w ich składzie – konserwantów i barwników, czy substancji używanych do tabletkowania mogących powodować działania niepożądane, np. uczulenia u niektórych pacjentów. Nie mamy też wiele czasu na zakażanie wtórne produktu.
Wymieniając niepodważalne zalety leków recepturowych nie zapominajmy o ważnym, dla większości najważniejszym, aspekcie – o cenie. Lek recepturowy jest znacznie tańszy od leku gotowego (na ogół), np. maść ze sterydem kosztuje kilkadziesiąt zł, a „robiona” w aptece 10 zł!
Dlatego też, jeżeli pacjent czuje i widzi, że dotychczasowa terapia oparta na gotowych produktach leczniczych nie przynosi oczekiwanych efektów, ma prawo zasugerować lekarzowi zmianę leczenia i poprosić o przygotowanie recepty (swoistego przepisu) na preparaty robione specjalnie dla niego, na zamówienie. Tym bardziej, że rodzaj leków recepturowych jest ogromny, to m.in. preparaty płynne do stosowania na skórę, płynne doustne, roztwory do użytku wewnętrznego i zewnętrznego, krople do oczu, uszu, nosa, do płukania, maści, żele, kremy, pasty, zioła, proszki, czopki, globulki. Leczą wiele schorzeń.
Gdzie się robi leki recepturowe?
Sporządza je farmaceuta w aptece. Ale… należy wiedzieć, że nie wszystkie apteki mają możliwość realizacji recepty na preparaty recepturowe. Przyrządza się je bowiem w specjalnym pomieszczeniu, ze środków do tego celu przeznaczonych, w specjalnych naczyniach aptecznych. Nie wszystkie apteki posiadają nowoczesny sprzęt recepturowy spełniający surowe wymagania jakościowe oraz pozwalający na wytwarzanie leków dopasowanych indywidualnie do każdego pacjenta. Pomimo tego warto poszukać odpowiedniej apteki, aby zrealizować receptę na lek przygotowany tylko dla nas.
Jeśli chodzi o realizację recepty na lek „robiony”, to apteka ma na to 48 godzin od momentu złożenia recepty przez pacjenta w aptece. Jeśli lekarz zaznaczy na recepcie „cito” (łac. tak szybko jak to możliwe), czas realizacji wynosi 4 godziny – a nie jak niektórzy rozumieją, natychmiast. Jeśli od dnia sporządzenia leku upłynęło więcej niż 6 dni, apteka ma prawo do odmowy wydania leku (w imię dobra pacjenta, chodzi o krótką trwałość leku).
Przygotowanie leku
Farmaceuta przed przystąpieniem do wykonania leku powinien uważnie ocenić receptę pod względem merytorycznym. Konieczne jest również sprawdzenie dawek i stężeń w przypadku przepisania przez lekarza substancji należących do wykazu A – substancje bardzo silnie działające, B – substancje silnie działające lub N – środki odurzające. Sporządzenie leku recepturowego polega na:
- analizie składu recepty i wykluczeniu niezgodności między składnikami oraz weryfikacji dawek (lekarz ma prawo się pomylić, a farmaceuta nie),
- łączeniu w odpowiedni sposób poszczególnych składników (lege artis – zgodnie z prawidłami sztuki): rozpuszczaniu lub zawieszaniu substancji leczniczych i pomocniczych w odpowiednim rozpuszczalniku lub podłożu, rozdrabnianiu, mieszaniu składników stałych, mieszaniu składników płynnych;
- przenoszeniu do opakowania właściwego dla danej postaci leku;
Opakowania leków recepturowych
Leki recepturowe umieszcza się w odpowiednich opakowaniach. To bardzo ważny element leku, bowiem opakowanie zapewnia odpowiednią jakość, trwałość i bezpieczeństwo stosowania leku. Powinno posiadać wygodne otwieranie, właściwy dozownik do aplikacji preparatu, a jednocześnie zabezpieczać przed łatwym dostępem dla dzieci. Opakowania mogą być jednodawkowe lub wielodawkowe, wykonane ze szkła lub tworzywa sztucznego, hermetycznie zamknięte, oraz takie, które pozwalają na kilkakrotne pobieranie dawek. Przy wyborze właściwego opakowania farmaceuta kieruje się: rodzajem postaci leku, wrażliwością na działanie m.in. temperatury, światła, wilgoci, miejsca aplikacji leku.
Urządzeniem bardzo pomocnym w przygotowaniu leków recepturowych jest unguator (mieszalnik maszynowy), szczególnie przydatny do sporządzenia maści, kremów lub czopków, czy globulek Dzięki niemu proces „produkcji” leku trwa zdecydowanie krócej, niż ręczne wykonanie. Aby pacjent miał komfort aplikacji leku i jednocześnie spełniony był wymóg czystości mikrobiologicznej wytworzony przy pomocy unguatora produkt powinien być umieszczony w specjalnym pojemniku – w przypadku maści jest to tuba z ruchomym dnem, co pozwoli na odpowiednie, miejscowe dozowanie leku. Do tego konieczny jest też stosowny aplikator z końcówką dozującą lek, dobraną do gęstości wykonanego preparatu. Większość ludzi odkręca np. wieczko i wybiera maść lub krem leczniczy palcami przy okazji zanieczyszczając lek umieszczony wewnątrz. W przypadku dozowania leku do ucha i nosa zalecany jest krótki aplikator, natomiast doodbytniczo i dopochwowo – długi. Aplikatory są używane do precyzyjnego dozowania preparatów o niskiej lepkości. Niezwykle pomocne są również tzw. kopułki, które nakłada się na sztyft aplikatora. Ich kształt zapewnia gładkie nakładanie produktu na skórę. Unguator umożliwia też wykonanie czopków i globulek z jednoczesnym ich zapakowaniem w higieniczne jednorazowe formy.
Etykiety
Lek recepturowy prawidłowo wykonany, umieszczony we właściwym opakowaniu, musi być oznakowany odpowiednią etykietą apteczną. Etykiety do użytku wewnętrznego są białe, z dodatkowym oznaczeniem: „do użytku wewnętrznego”, natomiast stosowane zewnętrznie – pomarańczowe, oznaczone treścią: „do użytku zewnętrznego”. Treść etykiety powinna zawierać:
- pieczątkę z adresem apteki,
- imię i nazwisko osoby, dla której lek jest przeznaczony,
- imię i nazwisko osoby wystawiającej receptę,
- skład leku (nie podaje się składu leku, jeżeli wystawiający receptę zamieścił informację „wydać bez składu”),
- sposób dawkowania leku,
- dane o warunkach przechowywania leku,
- datę wykonania leku,
- czytelny podpis osoby wykonującej lek.
Dodatkowo umieszczone są na opakowaniu informacje w postaci piktogramów, określające zastosowanie leku recepturowego, np. emblemat oka na lekach do oczu. Czasem konieczne jest umieszczenie informacji „zmieszać przed użyciem” lub dotyczących warunków przechowywania: „chronić od światła”, „przechowywać w chłodnym miejscu”. Przy wydawaniu leku recepturowego z apteki należy sprawdzić zgodność numeru kontrolnego, przedstawionego przez osobę zgłaszającą się po odbiór leku, z numerem na recepcie oraz na opakowaniu. Osoba wydająca powinna sprawdzić dane umieszczone na recepcie z danymi, które zawiera etykieta apteczna, w szczególności sprawdzić nazwisko chorego podane na recepcie. Wydanie leku recepturowego z apteki musi być potwierdzone podpisem osoby wydającej.
Trwałość i ważność leków recepturowych
W Polsce nie ma jednoznacznych przepisów prawnych pozwalających na określanie trwałości leków recepturowych sporządzanych przez farmaceutę w aptece. Najlepiej, aby określił to (wspomagając się danymi dostępnymi w piśmiennictwie) farmaceuta wykonujący określony, przepisany przez lekarza, lek recepturowy. W zależności od postaci leku musi on uwzględnić kilka czynników, np. na trwałość maści wpływają: rodzaj użytego podłoża, obecność (lub brak) wody w formule oraz rodzaj zastosowanego opakowania. Dla leku recepturowego powinno stosować się pojęcie okresu przydatności do użycia, który powinien być napisany na etykiecie umieszczonej na opakowaniu. Początek okresu liczy się od daty przygotowania leku.
Leki recepturowe bardzo dobrze robią w DOZ, zawsze tam zamawiam gdy mam receptę.