Nadwaga i otyłość u dzieci

Co drugie dziecko w Polsce boryka się z problemem nadmiernej masy ciała. Lekarze i dietetycy biją na alarm: spożycie cukru w naszym kraju jest zdecydowanie zbyt wysokie.

 

Powszechność nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży osiąga obecnie rozmiary ogólnoświatowej epidemii. Otyłość staje się dominującą przyczyną wielu przewlekłych chorób prowadząc do utraty zdrowia. Na tle świata problem nadwagi i otyłości w Polsce narasta systematycznie, plasujemy się w czołówce państw dotkniętych epidemią otyłości. W ciągu ostatnich kilkunastu lat, zarówno na świecie, jak i w Polsce, dokonała się zmiana sposobu żywienia oraz trybu życia nastolatków. Duża rozmaitość, zwiększona dostępność potraw wysokokalorycznych, zmiana nawyków żywieniowych, spożywanie wysoko przetworzonych gotowych dań, brak dyscypliny żywieniowej oraz brak ruchu przyczyniają się do powiększania liczby dzieci i młodzieży z nadwagą i otyłością. W ostatnich latach wyraźnie zarysowuje się tendencja do zwiększania się odsetka dzieci z nadmierną masą ciała. Dotyczy to głównie dzieci w okresie pokwitania oraz w młodszych grupach wiekowych.

 

Czym jest otyłość?

W medycznym pojęciu otyłość definiuje się jako ogólnoustrojową przewlekłą chorobę metaboliczną wynikającą z zaburzenia równowagi między poborem i wydatkowaniem energii, o wysokiej zapadalności, która ze względu na swoje rozpowszechnienie stanowi bardzo poważny problem zdrowotny. Otyłość charakteryzuje się patologicznym zwiększeniem ilości tkanki tłuszczowej w organizmie. W miarę nasilania się tego procesu oraz w miarę upływu czasu pojawiają się patologie i dysfunkcje, dotyczące wszystkich układów organizmu człowieka, ostatecznie odpowiedzialne za zwiększone ryzyko zgonu. Nadwaga nie powinna być traktowana jako choroba, lecz sygnał alarmowy, aby rozpocząć walkę z nadprogramowymi kilogramami u dzieci. Główną różnicę między nadwagą a otyłością u dorosłych stanowi wskaźnik masy ciała (BMI), czyli iloraz masy ciała i wzrostu (w metrach) podniesionego do kwadratu. MBI w granicach 25,0–29,9 kg/m kw. oznacza nadwagę, natomiast powyżej tej granicy mamy do czynienia z otyłością. U dzieci wartości BMI odnosi się do siatek centylowych (specjalnych wykresów) – odpowiednio dla dziewczynek i chłopców.

 

Czynniki sprzyjające rozwojowi otyłości

W najprostszym rozumieniu otyłość jest spowodowana przez przewlekły brak równowagi (dodatni bilans) między energią dostarczaną z pożywieniem, a energią wydatkową. Otyłość prosta u dzieci i młodzieży jest jednym z zaburzeń w stanie zdrowia, w których kluczową rolę odgrywa współistnienie czynników genetycznych, środowiskowych i behawioralnych wpływających na utrzymanie równowagi energetycznej organizmu. Obecnie uważa się, że czynniki genetyczne odpowiedzialne są w 30–40% za powstanie otyłości a pozostałe inne czynniki w 60–70%. Dotychczas znanych jest ponad 400 genów związanych z rodzinnym występowaniem otyłości. Dobrze poznano gen leptyny regulujący jej wytwarzanie i wydzielanie oraz tzw. hormon głodu grelinę.

Szczególnie niebezpieczna dla zdrowia jest otyłość typu brzusznego. Klinicznym zaburzeniem występującym w otyłości brzusznej jest insulinooporność, która wpływa na aktywację miażdżycorodnych procesów prozapalnych i prozakrzepowych oraz rozwój cukrzycy typu 2. Kompensacyjna hiperinsulinemia może indukować wzrost ciśnienia tętniczego, prowadząc ostatecznie do nadciśnienia. Z czynników środowiskowych i behawioralnych najważniejsze wydają się być: nieprawidłowe odżywianie, niska aktywność fizyczna, siedzący tryb życia czy niedobór snu. Ustalono m.in., że skrócenie czasu snu wpływa na zwiększenie stężenia greliny i obniżenie stężenia leptyny, prowadząc w ten sposób do zwiększenia łaknienia i w konsekwencji przyrostu masy ciała.

 

Następstwa otyłości

Badania wskazują, że 70–80% młodzieży z otyłością stwierdzoną w okresie dojrzewania stanie się otyłymi dorosłymi, z dużym ryzykiem wystąpienia wielu powikłań: choroby niedokrwiennej serca, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy typu 2, czy zespołu metabolicznego manifestującego się hiperinsulinemią, hiperglikemią, hiperlipidemią i dyslipidemią, a także niektórych postaci nowotworów: raka piersi, jelita grubego, prostaty, nerki, pęcherzyka żółciowego. Udowodniono również, że przyrost masy ciała ciężarnych wiąże się z występowaniem otyłości wśród dzieci, powodując wzrost BMI potomstwa w każdym wieku. W omówieniu konsekwencji otyłości nie można pominąć następstw psychicznych, do których należą depresja, brak akceptacji swojego wyglądu i niższa ocena społeczna, przy czym paradoksalnie poprzez uruchomienie psychologicznych mechanizmów wynagradzania jedzeniem u wielu otyłych ludzi dochodzi do wzmożenia łaknienia i postępu otyłości. Następstwa oraz powikłania zdrowotne otyłości przedstawia poniższa tabela.

 

Rodzaj powikłań	Objawy
Endokrynologiczne	Insulinooporność Cukrzyca typu 2 Przedwczesne dojrzewanie Zespół policystycznych jajników Zmniejszenie wydzielania hormonów płciowych (hipogonadyzm)
Sercowo-naczyniowe	Zaburzenia lipidowe Nadciśnienie tętnicze Zaburzenia krzepnięcia krwi Przewlekłe infekcje
Płucne	Zespół nocnego bezdechu Astma Nietolerancja ćwiczeń fizycznych
Żołądkowo-jelitowe	Choroba refluksowa przełyku Choroba stłuszczeniowa wątroby Kamica żółciowa Zaparcia stolca
Nerkowe	Stwardnienie kłębuszków nerkowych
Mięśniowo-szkieletowe	Bóle pleców Złuszczenie nasady głowy kości udowej Złamanie przedramienia Płaskostopie
Psychosocjalne	Niska samoocena Lęk Depresja Zaburzenia jedzenia Izolacja socjalna Gorsze wyniki w nauce

 

Dieta

Oczywiście, jeżeli raz na jakiś czas przyjmiemy zbyt dużo kalorii nie stanie się nic złego. Przybieranie na wadze to proces, którego często na początku nie zauważamy. Zarówno w profilaktyce, jak i w walce z nadwagą kluczowe jest wprowadzenie odpowiedniej diety. Jak powinna ona wyglądać?

Jednym z głównych błędów dietetycznych u dzieci i młodzieży jest rezygnacja ze śniadania lub spożywanie go w pośpiechu, bez zwracania uwagi na jego jakość. Braki energetyczne są uzupełniane dopiero po powrocie ze szkoły, niejednokrotnie tuż przed snem. Drugim istotnym elementem jest fakt, że dzieci i młodzież spożywają niewiele produktów pełnoziarnistych i mlecznych, ryb oraz owoców i warzyw, które są naturalnym źródłem takich mikroelementów i pierwiastków, jak: witaminy A, B i D, kwas foliowy, magnes, cynk, potas, błonnik, żelazo czy wapń. Zamiast nich w dietach wielu dzieci i młodzieży obecne są spore ilości słodkich przekąsek i napojów gazowanych. Problemem są też posiłki, które dzieci spożywają poza domem. Bardzo często są to fast foody, zawierające dużą ilość kalorycznych składników. Osobną kwestią jest ograniczona aktywność fizyczna wśród najmłodszych, którzy coraz więcej czasu spędzają przed telewizorem czy komputerem. Dlatego rolą rodziców jest zaszczepienie w swoich pociechach zamiłowania do sportu. Dziecko nie może traktować aktywności fizycznej w kategoriach kary. W tym celu dobrze sprawdzą się m.in. rodzinne wycieczki rowerowe, zabawa w berka, a w czasie zimny np. jazda na łyżwach. To wszystko sprawi, że dziecko poprzez zabawę będzie realizowało również inny, ważniejszy cel – regularne i przyjemne uprawianie sportu.

 

Diagnostyka i leczenie

Leczenie uzależnione jest w dużej mierze od stopnia otyłości. Aby rozpocząć terapię, należy najpierw poznać źródło otyłości dziecka: czy wiąże się ona np. z jakąś chorobą, czy przyczyną są nieprawidłowe nawyki żywieniowe i styl życia. Dlatego początkiem leczenia jest ocenienie stanu odżywiania za pomocą siatek centylowych, a następnie dokonanie wyboru metody leczenia. Dziecko otyłe – czyli takie, które ma powyżej 95–97 centyla masy ciała, wymaga bardziej radykalnych metod postępowania. Oznaczają one, po pierwsze, cały zestaw działań psychologicznych, które mają wpłynąć na mentalność dziecka i rodziców, i uświadomić, że nadmiar przyrostu masy tłuszczowej jest ryzykiem zwiększającym możliwość pojawienia się wielu chorób wieku dorosłego. Drugim elementem jest oczywiście postępowanie dietetyczne – czyli ustalenie odpowiedniego sposobu racjonalnego żywienia i dostosowanie go do rzeczywistych potrzeb dziecka. Potrzebny jest również udział specjalisty, który potrafi na podstawie wskaźnika BMI określić, jaki procent masy ciała dziecka to tkanka tłuszczowa. Dieta powinna być skonstruowana tak, aby stopniowo doprowadzać do zmniejszania się masy ciała. Przy czym aktywność fizyczna jest obowiązkowa.

 

Nadwaga i otyłość stanowią coraz większy problem w populacji wieku rozwojowego. Polska dołączyła do grupy państw, w których narastający problem otyłości wśród dzieci wymaga natychmiastowego działania. Otyłość w okresie dzieciństwa prowadzi do otyłości w wieku dorosłym i niesie za sobą ryzyko rozwoju chorób sercowo-naczyniowych. Opiekunowie i rodzice nie są świadomi problemu jakim jest nadwaga i otyłość u dzieci. Konieczne jest wprowadzenie skutecznych programów edukacyjnych oraz profilaktyka od najmłodszych lat.

 

Źródło: M. Mikoś, M. Mikoś, H. Mikoś, M. Obara-Moszyńska, M. Niedziela „Nadwaga i otyłość u dzieci i młodzieży”, Nowiny Lekarskie 2010