Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) otyłość definiuje się jako nieprawidłowe lub nadmierne gromadzenie się tkanki tłuszczowej, co prowadzi do zaburzenia czynności wielu organów.
Otyłość została uznana za chorobę i wpisano ją na listę Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, co nakłada na lekarzy obowiązek jej rozpoznawania i leczenia.
Nadmierna waga jest obecnie naszym poważnym problemem. Trzech na pięciu dorosłych Polaków ma nadwagę, a jeden na czterech jest otyły. Skala tego zjawiska systematycznie rośnie. Nie ma też co liczyć na poprawę, prognozy nie są optymistyczne – szacuje się, że w 2025 r. otyłych będzie 26% dorosłych kobiet i 30% dorosłych mężczyzn. Otyłość powoduje wzrost zapadalności na wiele chorób, a zwłaszcza na cukrzycę typu 2.
Jak rozpoznać otyłość?
Najprostszym narzędziem do rozpoznania otyłości jest wyliczenie wskaźnika oceny masy ciała BMI (ang. Body Mass Index) na podstawie aktualnej masy ciała i wzrostu. Wartość BMI oblicza się jako współczynnik powstały przez podzielenie masy ciała podanej w kilogramach przez kwadrat wysokości podanej w metrach:
- BMI= masa ciała (w kilogramach)/wzrost do kwadratu (w metrach).
Normy BMI i interpretacja wyniku
BMI < 18,5 – niedowaga
18,5 ≤ BMI ≤ 24,9 – waga prawidłowa
25 ≤ BMI ≤ 29,9 – nadwaga
BMI > 30 – otyłość
Przyczyny otyłości
Główną przyczyną rozwoju nadwagi i otyłości jest dodatni bilans energetyczny, co oznacza, że liczba dostarczanych kalorii przewyższa zapotrzebowanie organizmu. Powodem jest zbyt duże spożycie żywności i wysokokalorycznych napojów, zmniejszenie aktywności fizycznej, praca siedząca. Czynnikami, które prowadzą do nadkonsumpcji energii pochodzącej ze spożywanej żywności, i w konsekwencji nadwagi bądź otyłości, są stres oraz niewystarczająca ilość snu. Mogą one wpływać na wystąpienie zaburzeń hormonalnych i w ten sposób zwiększać apetyt. Przyczyną nadwagi i otyłości mogą być też czynniki genetyczne, często określane jako „skłonność do tycia”. Mutacje genetyczne mogą powodować zaburzenia procesów regulujących podstawową przemianę materii oraz gospodarki węglowodanowej i/lub tłuszczowej. Niemniej otyłość o podłożu genetycznym występuje rzadko.
Bardzo niepokojącym i niestety coraz powszechniejszym zjawiskiem jest nadwaga wśród dzieci i młodzieży. Otyłe dziecko będzie w przyszłości otyłym dorosłym, u którego znacznie szybciej wystąpią choroby z tym związane. O ile nadmierny przyrost masy u człowieka dorosłego wiąże się ze zmianą wielkości komórek tłuszczowych, u dziecka zwiększają się nie tylko ich rozmiary, ale również ilość, która pozostaje na całe życie.
Jemy coraz więcej cukru…
W ostatnich latach zauważalny jest wzrost spożycia cukru pod różnymi postaciami. Może nam się wydawać, że go ograniczamy, ponieważ coraz mniej spożywamy „czystego” cukru. Jest to jednak złudne – znacząco zwiększyliśmy spożycie cukru w innych formach, np. w słodkich przekąskach i gotowych potrawach. Cukier dostępny jest praktycznie w większości produktów na sklepowych półkach. Znajdziemy go w daniach gotowych, napojach, płatkach śniadaniowych, a także pieczywie czy wędlinach. Jak się okazuje, Polska jest w niechlubnej czołówce jego spożyci w Europie.
W kwietniu 2023 r. ONZ ds. Wyżywienia i Rolnictwa opublikowała dane dotyczące spożycia cukru w krajach europejskich. Wyniki tych badań są zatrważające. Statystyczny Polak spożywa w ciągu roku aż 45,7 kg tej substancji! Czynników ekonomicznych oraz społecznych, takiego stanu rzeczy na pewno jest sporo, tylko czy można je traktować jako usprawiedliwienie?
Dodatkowo chętniej niż kiedyś sięgamy po napoje słodzone cukrem – tu badania nie pozostawiają wątpliwości, że jest to jedna z krótszych dróg do otyłości.
Sprzedaż napojów gazowanych innych niż woda, napojów energetycznych i napojów izotonicznych systematycznie rośnie. Niestety sięga po nie znacząca grupa nastolatków. Niekorzystne zmiany potwierdzają także analizy zwyczajów żywieniowych Polaków, które wskazują, że ok. 30% ośmiolatków spożywa słodkie napoje gazowane co najmniej raz w tygodniu.
Cukier i napoje słodzone cukrem a otyłość
Spożycie napojów słodzonych cukrem (ang. sugar sweetend beverages, SSB) często opisywane jest jako istotne źródło nadmiarowych kalorii zwiększających całkowity pobór energii. Liczne badania potwierdzają występowanie związku przyczynowego między spożywaniem napojów słodzonych cukrem a wzrostem masy ciała i częstości występowania otyłości. Wraz ze wzrostem masy ciała bardziej jesteśmy narażeni na cukrzycę. Duże spożycie cukru nie musi doprowadzić do rozwoju cukrzycy, natomiast nie ma wątpliwości, że głównym czynnikiem ryzyka tej choroby jest otyłość.
Podstawową przyczyną nadmiernej masy ciała jest nadwyżka przyswajanej nad wydatkowaną wartości energetycznej. Jest to związane ze wzrostem spożycia węglowodanów, a zwłaszcza napojów słodzonych. Zwiększone spożycie kalorii związane jest również ze zmianami we wzorcach żywieniowych, np. nadmierna konsumpcja różnego rodzaju przekąsek. W wyniku braku równowagi między pozyskiwaną a wydatkową wartością energetyczną powstaje nadwyżka energetyczna magazynowana w komórkach tłuszczowych, które się powiększają lub zwiększa się ich liczba. Konsekwencją może być szereg problemów zdrowotnych.
Otyłość to nie tylko dyskomfort… To przyczyna wielu bardzo poważnych chorób, między innymi:
- cukrzycy typu 2,
- chorób układu sercowo-naczyniowego (zawał serca, udar mózgu),
- astmy,
- hiperlipidemii,
- nadciśnienia tętniczego,
- stłuszczenia wątroby,
- zwyrodnienia stawów,
- chorób kręgosłupa,
- niektórych nowotworów zwłaszcza piersi i narządów rodnych kobiet oraz jelita grubego.
Leczenie otyłości
Obejmuje nie tylko redukcję masy ciała, ale również zmniejszenie czynników ryzyka i poprawę ogólnego stanu zdrowia. Lekarze specjaliści wskazują na konieczność podjęcia leczenia otyłości oraz wsparcia leczenia chorób współistniejących za pomocą zmiany stylu życia. Oni też odgrywają główną rolę w rozpoznaniu powikłań otyłości, takich jak np. nadciśnienie tętnicze, zaburzenia lipidowe czy cukrzyca typu 2.
Terapia roślinna w cukrzycy
Jednym ze sposobów wspomagania leczenia cukrzycy jest stosowanie preparatów pochodzenia roślinnego. Badania naukowe potwierdzają ich skuteczność. Zdaniem naukowców istotną rolę w leczeniu cukrzycy odgrywają także biopierwiastki, takie jak chrom, wapń oraz witamina B1 (tiamina). Rośliny o właściwościach hipoglikemicznych, coraz częściej wprowadzane są do lecznictwa na zasadzie preparatów wspomagających terapię złożoną cukrzycy, co w wielu przypadkach pozwala na zmniejszenie dawek leków doustnych lub insuliny, bądź rzadsze ich stosowanie. Preparaty oparte na mechanizmie działania sprawdzonej, znanej substancji roślinnej wspomagają eliminację słodyczy z diety oraz redukują masę ciała. Należą do nich m.in. owoc przepękli ogórkowatej, gurmar, morwa biała, imbir, berberys, pieprz czarny.
Przepękla ogórkowata, zwana też balsamką ogórkowatą albo gorzkim melonem, zaliczana jest do grupy insulinomimetyków, czyli substancji o właściwościach naśladujących insulinę. Badania wykazały, że gorzki melon może ograniczyć gromadzenie się tkanki tłuszczowej w organizmie dzięki zdolności do stymulowania rozkładu lipidów lub tłuszczów, a jednocześnie hamuje syntezę kwasów tłuszczowych lub trójglicerydów, co czyni go dobrym wyborem dla osób planujących odchudzanie.
Związki zawarte w gorzkim melonie usprawniają metabolizm i przyspieszają spalanie kwasów tłuszczowych – dwa elementy kluczowe w odchudzaniu. Ponadto wspomagają tolerancję glukozy i wchłanianie tłuszczu, dzięki czemu nie odkłada się on na brzuchu i udach. Gorzki melon reguluje także poziom cukru we krwi, dzięki czemu skutecznie chroni przed odkładaniem się zbędnych kilogramów, bo – jak wiadomo – to w dużej mierze nadmiar cukru powoduje nadwagę.
Gurmar – „pogromca cukru”. To roślina o długiej tradycji stosowania w terapii cukrzycy, jednak jej dobroczynny wpływ na gospodarkę cukrową nie ogranicza się tylko do obniżenia jego poziomu we krwi, ale dotyczy też szeregu innych właściwości – regeneracyjnych, stymulujących produkcję insuliny, a nawet zmniejszających łaknienie. Ogranicza odczucie słodkiego smaku spożytych potraw z zawartością cukru, blokuje receptory słodyczy w kubkach smakowych, zmniejsza chęć na jedzenie cukru, tłumi apetyt. Wspiera kontrolę masy ciała przez utrzymanie ograniczonego zdrowego poziomu apetytu i ograniczenie wartości kalorycznej spożywanego pokarmu.
Morwa biała hamuje łaknienie, głównie słodyczy zmniejszając chęć podjadania. Wpływa na hamowanie wchłaniania cukrów w przewodzie pokarmowym przez ograniczenie trawienia cukrów złożonych. Przeciwdziała odkładaniu się tkanki tłuszczowej. Za działanie przeciwcukrzycowe odpowiada zawarty w liściach i korze morwy związek o nazwie 1-deoksynojirimycyna (DNJ). Wykazano, że obniża on poziom glukozy we krwi przez hamowanie aktywności enzymów: alfa-glukozydazy, sacharazy i maltazy. Wyizolowane z kory korzenia morwy białko nazwane moran 20K, także obniża poziom glukozy w krwi.
Imbir lekarski wspiera utrzymanie prawidłowego poziomu glukozy we krwi. Poprawia sytość poposiłkową i wspomaga redukcję opornego tłuszczu brzusznego. Wspiera trawienie i hamuje nadmierny apetyt. Działa regulująco na poziom leptyny (białko wydzielane przez adipocyty pełniące ważną rolę w regulacji pobierania pokarmu gospodarki energetycznej organizmu).
Berberys zwyczajny wpływa na zmniejszenie insulinooporności oraz obniżenie poziomu cukru we krwi u osób z cukrzyca typu 2, korzystnie wpływa na metabolizm oraz pomaga utrzymać prawidłowy poziom cholesterolu przez co obniża masę ciała. Działanie berberyny polega na przyspieszeniu tempa spalania tkanki tłuszczowej, a także zwiększeniu uczucia sytości i wspomaganiu wykorzystania tłuszczy na potrzeby energetyczne. Berberyna reguluje procesy metabolizmu, wpływa również na wydzielanie hormonów (leptyny, insuliny i adiponektyny) odpowiedzialnych za tworzenie tkanki tłuszczowej i odczuwanie sytości. Wszystkie te właściwości sprawiają, że berberyna często określana jest mianem doskonałego „spalacza tłuszczu”.
Pieprz czarny zawiera piperynę, która wykazuje wielotorowe działanie na układ pokarmowy. Alkaloid ten nasila procesy rozpadu komórek tłuszczowych, co ułatwia utratę zbędnych kilogramów. Ponadto większe dawki piperyny obniżają poziom trójglicerydów i frakcji tzw. złego cholesterolu LDL, przy jednoczesnym zwiększeniu frakcji tzw. dobrego cholesterolu HDL.
Witamina B1 (tiamina) przyczynia się do utrzymania prawidłowego metabolizmu energetycznego przez nasilenie reakcji metabolicznych węglowodanów i aminokwasów, co ma wpływ na redukcję tkanki tłuszczowej i masy ciała. Tiamina ma bezpośredni wpływ na metabolizm cukrów i jej niedobór jest jasno skorelowany z częstością występowania otyłości u ludzi.
Chrom regulując poziom cukru we krwi, hamuje napady wilczego głodu, zmniejsza apetyt, redukuje apetyt na słodycze, przyspiesza również spalanie tkanki tłuszczowej. Chrom wspomaga redukcję masy ciała.
Źródła:
1. Pawluk I., Gosa P., Jodkiewicz M., i wsp. „Nadwaga i otyłość małymi krokami do zdrowia”, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2022.
2. Raport: „Cukier, otyłość – konsekwencje”, Departament Analiz i Strategii NFZ
