Człowiek jest nosicielem niezwykłej wprost wielości wirusów oddechowych. Pociąganie nosem, kichanie, kaszel, które prześladują nas od urodzenia do starości, są naszą cechą charakterystyczną. W wykorzystywaniu człowieka wyspecjalizowało się blisko 200 najprzeróżniejszych wirusów oddechowych.
Przenoszą się zwykle wraz z kropelkami wydzieliny kaszlących i kichających chorych.
To oznacza, że aby przeskoczyć z płuc do płuc, wirus musi liczyć na bliskie kontakty, sporą liczebność swoich gospodarzy i osiadły tryb życia. Dopiero wówczas zwiększa się szansa, że trafią bezpośrednio z nosa do ust albo zakichaną powierzchnię ktoś w miarę szybko dotknie i zgarnie porzucone tam zarazki.
Wirusy atakujące nasze drogi oddechowe
Ortopneumowirus, syncytialny wirus oddechowy RSV (rodzina Orthomyxoviridae)
Średniej wielkości (120– 200 nanometrów) bardzo powszechny wirus będący główną przyczyną zapalenia dolnych dróg oddechowych u niemowląt i górnych dróg oddechowych u dzieci. W większości przypadków przebieg infekcji jest łagodny, ale wirus bywa śmiertelnie groźny dla wcześniaków. Mimo że z tym zarazkiem niemal każdy styka się w dzieciństwie (i dlatego u dorosłych nie daje on już objawów choroby), staje się groźny ponownie dla osób w starszym wieku, zwłaszcza z obniżoną odpornością. Zakażeniu komórek towarzyszy zlewanie się sąsiednich komórek w duże wielojądrzaste struktury nazywane zespólniami – syncytiami – stąd nazwa wirusa.
Poszukiwania szczepionki przeciwko RSV trwają od blisko 50 lat.
Metapneumowirus (rodzina Orthomyxoviridae)
Metapneumowirus ludzki jest krewnym zarówno ortopneumowirusa, jak i metapneumowirusa ptasiego aMPV-C. Ocenia się, że międzygatunkową barierę przekroczył już ponad 200 lat temu i od tego czasu dość silnie zmutował. Jest zmiennokształtny (pleomorficzny), otoczony osłonką lipidową z wypustkami. To drugi pod względem rozpowszechnienia wirus, który wywołuje infekcje dolnych dróg oddechowych u małych dzieci (do 5. roku życia styka się z nim prawie każde dziecko, a szczyt zakażeń przypada na 12. miesiąc życia). U dzieci zaostrza objawy astmy. Często występuje w parze z RSV. Zakażenie samym metapneumowirusem jest zwykle znacznie łagodniejsze i trwa krócej niż zakażenie ortopneumowirusem. Mimo że niemal każdy z nas przechodzi zakażenie metapneumowirusem w dzieciństwie, zdarza nam się ulegać mu ponownie w wieku dorosłym. Jest groźny zwłaszcza dla osób starszych i tych o osłabionym układzie immunologicznym. Powoduje katar, kaszel, ból gardła i gorączkę, może też prowadzić do zapalenia oskrzeli czy płuc. Uderza późną zimą i wczesną wiosną.
Wirusy grypy A, B i C (rodzina Orthomyxoviridae)
Wirusy grypy mają zazwyczaj kulisty lub jajowaty kształt i średnicę od 80 do 120 nm (czasami występują również nitkowate formy wirusa). Zidentyfikowano trzy różne typy zarazka grypy, nazwane A, B i C. Większość przypadków grypy, szczególnie tych, które występują podczas epidemii lub pandemii, jest powodowana wirusem grypy A. Potrafi on atakować nie tylko ludzi, ale też świnie, ptaki, konie, foki, norki oraz wieloryby. Znacznie mniej rozpowszechniony wirus B atakuje głównie ludzi. Wirus grypy C na ogół nie daje poważnych objawów (zwyklej lekkie zapalenie spojówek). Mutacje wirusa grypy doprowadziły do powstania wielu różnych podtypów i szczepów.
Wirusy grypy są otoczone osłonką lipidową z widocznymi wypustkami glikoprotein: hemaglutyniną (H) i neuraminidazą (N), umożliwiającymi wiązanie z komórką gospodarza. Dziś znamy 18 podtypów HA (H1-H18) oraz 10 podtypów NA (N1-N10), co daje łącznie 180 możliwych kombinacji i powoduje istnienie ogromnej różnorodności wirusów typu A. Dla przykładu hiszpanka, która w latach 1918–1919 spowodowała śmierć blisko 20 mln ludzi na świecie, to grypa A H1N1, grypa Hongkong z lat 68–70: H3N2, ptasia grypa – H5N1.
Wirusy paragrypy, typy 1–4 (rodzina Paramyxoviridae)
Średniej wielkości (150–250 nm) wirusy występujące w czterech różnych typach. Jeśli pierwsze zetknięcie z wirusem paragrypy wywołuje u dzieci poważne choroby – krup, ostre zapalenie krtani, tchawicy czy oskrzeli (u niemowląt nawet zapalenie płuc), to późniejsze spotkania z wirusami paragrypy skutkują już tylko nieżytem górnych dróg oddechowych odbieranym jako lekkie przeziębienie z chrypką.
Adenowirusy (rodzina Adenoviridae)
Niewielkie (80 nm) wirusy bezotoczkowe z charakterystycznymi wypustkami białkowymi przypominającymi antenki satelitów. Zostały wykryte w 1953 r. w tkance adenoidalnej migdałków (stąd wzięła się ich nazwa). U małych dzieci wywołują zwykle nieżyt nosa, u starszych zapalenie gardła. U niemowląt mogą być przyczyną zapalenia jelit, pęcherza moczowego lub opon mózgowych. Adenowirusy mogą zaatakować również oczy, charakterystyczną cechą zakażenia tymi wirusami jest nieropne zapalenie spojówek. Zakażenia adenowirusami u osób dorosłych przebywających w dużych skupiskach (internaty, koszary) mogą powodować infekcje dolnych dróg oddechowych: zapalenie krtani, tchawicy i oskrzeli, zapalenie oskrzelików, zapalenie płuc.
Rinowirusy (rodzina Picornaviridae)
Należą do najmniejszych wirusów – mają zaledwie 30 nm średnicy. Choć małe, są szybkie w działaniu. Wirus przywiera do receptorów powierzchniowych już w ciągu 15 minut od wejścia do dróg oddechowych. Rinowirusy są najczęstszą przyczyną przeziębień u ludzi. Najlepiej czują się w temperaturze 33–34°C, takiej, jaka panuje w naszych przewodach nosowych, więc zwykle bytują właśnie tam (od greckiego słowa „rhino” – „nos” pochodzi też ich nazwa). W dolnych drogach oddechowych jest dla rinowirusów zbyt ciepło.
Enterowirusy (rodzina Picornaviridae)
To grupa ponad 70 wirusów, które w naszym klimacie najczęściej wywołują sezonowe, na ogół łagodne zachorowania, głównie u dzieci. Przynajmniej połowa ze znanych enterowirusów daje o sobie znać różnego rodzaju wysypkami pęcherzykowatymi, wybroczynowymi i pokrzywkopodobnymi lub przypominającymi te, które pojawiają się w przebiegu odry i różyczki. Przykładowo enterowirusowe zapalenie gardła, tzw. herpangina, objawia się pęcherzykami lub grudkami wielkości główki szpilki pojawiającymi się na podniebieniu i języczku.
Enterowirusy odpowiedzialne są też za tzw. letnią grypę – pojawiającą się latem infekcję przebiegającą z kaszlem, katarem i bólem głowy – a także za tzw. diabelską grypę, z gorączką i silnym bólem w klatce piersiowej. Historycznie najbardziej znanym wirusem z tej grupy był wirus Polio, powodujący chorobę Heinego-Medina, a także wirusy odpowiedzialne za zapalenie wątroby typu A.
Koronawirusy (rodzina Coronaviridae)
O nich obecnie jest najgłośniej. Koronawirusy są sporymi (120 nm średnicy) kulistymi cząsteczkami chronionymi przez podwójną otoczkę lipidową. Mają charakterystyczne wypustki o długości 20 nm, które pod mikroskopem elektronowym tworzą obraz przypominający koronę słoneczną (stąd ich nazwa). Znanych jest 6 gatunków ludzkich koronawirusów, przy tym do jednego z nich należą dwa różne szczepy, co daje w sumie 7 szczepów ludzkich koronawirusów. Cztery z nich, krążące od dawna w naszej populacji powodują przeziębienia o zwykle łagodnym przebiegu (ból gardła, obrzęk migdałków), występujące głównie w zimie i wczesną wiosną. Trzy inne szczepy mogą być przyczyną potencjalnie bardzo ciężkich chorób: MERS-CoV (powodujący bliskowschodni zespół niewydolności oddechowej o śmiertelności blisko 30%), SARS (był przyczyną epidemii ostrej niewydolności oddechowej z 2003 r.) oraz SARS-CoV-2, sprawca pandemii COVID-19.
Bokawirus (rodzina Parvoviridae)
Stosunkowo nowy, bo zidentyfikowany w 2005 r., mały, o średnicy 18–26 nm, bezotoczkowy wirus o kształcie dwudziestościanu. Ponieważ z wyglądu przypomina zwierzęce wirusy – parwowirusa bydlęcego (bovine parvovirus) oraz wirusa parwowirozy psów (minute virus of canines) – otrzymał nazwę od pierwszych liter łacińskich słów opisujących te grupy zwierząt (bo-ca). Zakażenia bokawirusem dotyczą przede wszystkim małych dzieci, w wieku od 6. miesiąca do 3. roku życia (oraz ludzi starszych z obniżoną odpornością). Objawy są nieswoiste, zwykle obejmują kaszel, katar, gorączkę, trudności w oddychaniu, zapalenie spojówek, rumień, wysypkę, nudności i ból gardła. W przypadkach cięższych może powodować zapalenie płuc.
Wirusy atakują nasz układ oddechowy odpowiednio do wieku:
- U dzieci poniżej 2. roku życia główną przyczyną przeziębienia i infekcji dolnych dróg oddechowych są ortopneumowirusy, metapneumowirusy i wirusy paragrypy typu 3.
- Między 2. a 5. rokiem życia do ww. przyczyn infekcji dołączają się jeszcze wirusy paragrypy typu 1, wirusy grypy i adenowirusy.
- Starsze dzieci atakowane są głównie przez adenowirusy i wirusy grypy.
- Dorosłych nękają przede wszystkim rinowirusy, wirusy grypy i paragrypy oraz enterowirusy.
Izabela Kwiecińska
Źródła:
1. Collier L., Powderly W.G., Wirusologia człowieka, wyd. 3. EUPs, 2006
2. Goździcka-Józefiak A., Wirusologia, PWN 2019