Zaburzenia jelitowe są problemem na tyle wstydliwym, że niewielu zgłasza się z nim do lekarza. Jeśli już zdecydują się na ten krok, bywa że są niewłaściwie leczeni. Często powodem tego jest niegroźna, ale dokuczliwa i podstępna choroba zwana zespołem jelita drażliwego (ZJD).
Zespół jelita drażliwego to przewlekła choroba jelita cienkiego i grubego objawiająca się bólami brzucha oraz zaburzeniami rytmu wypróżnień. Czynność motoryczna jelit, zwana też perystaltyką, polega na naprzemiennym kurczeniu się i rozkurczaniu mięśniówki jelit, dzięki czemu treść pokarmowa przesuwa się w kierunku od żołądka do końca jelita grubego. Proces ten odbywa się nieświadomie i podlega ścisłej kontroli nerwowej oraz hormonalnej. W zespole jelita drażliwego perystaltyka ulega zaburzeniu, co przejawia się biegunką (przy zbyt szybkiej perystaltyce) lub zaparciem stolca (przy zwolnionej perystaltyce).
Według niektórych nazywanie zespołu jelita drażliwego chorobą nie jest uzasadnione i należałoby mówić raczej o grupie łagodnych dolegliwości. Większość osób, które borykają się z tymi dolegliwościami, nie ma jednak wątpliwości, że ich życie jest na tyle utrudnione, że czują się chorzy. Zmiana rytmu wypróżnień, czy konsystencji stolca to zwykle za mało, aby zgłosić się do lekarza. Dopiero ból skłania chorych, by szukali pomocy medycznej. Z badań epidemiologicznych wynika, że choroba ta dotyka od 17 do 30% populacji, zaś tylko 5% pacjentów zgłasza się z jej objawami do lekarza.
Rozróżniamy cztery postacie zespołu jelita drażliwego:
- postać z przewagą biegunki,
- postać z przewagą zaparcia,
- postać mieszana biegunkowo-zaparciowa,
- postać nieokreślona.
Ten podział ułatwia zarówno różnicowanie choroby od innych schorzeń układu pokarmowego, jak również pomaga w odpowiednim dobraniu zaleceń dietetycznych.
Jak to się zaczyna?
Zgodnie z definicją głównymi objawami zespołu jelita drażliwego są bóle brzucha i zaburzenia rytmu wypróżnień. Objawy te pojawiają się zwykle w wieku 20–40 lat. Ból jest zwykle bardzo charakterystyczny. O zmiennym nasileniu i lokalizacji, chociaż najczęściej dotyczy podbrzusza, szczególnie po stronie lewej. Pojawia się po posiłku. Towarzyszy mu biegunka lub zaparcie stolca albo naprzemienna biegunka z zaparciem. Wypróżnienie przynosi na ogół ulgę w bólach. Chorzy z zespołem jelita drażliwego wykazują zwiększoną wrażliwość przewodu pokarmowego na różne bodźce, zwłaszcza mechaniczne. Na przykład odczuwają wzdęcie brzucha przy małej ilości gazów w jelitach lub uczucie parcia przy niewielkim wypełnieniu odbytnicy stolcem. Ważnymi objawami zespołu jelita drażliwego są także wzdęcie brzucha oraz nadmiar gazów jelitowych. Uczucie wzdęcia występuje nawet bez powiększenia obwodu brzucha. Do innych objawów, które występują tylko w części przypadków, należą nudności, bóle krzyża, mięśni i stawów, częste oddawanie moczu, zaburzenia ginekologiczne oraz lęk i depresja.
Utrudniona diagnostyka
Problemem diagnostycznym w przypadku ZJD jest rozciągnięcie w czasie trwania objawów. Warunkiem rozpoznania zespołu jest charakterystyczny ból, który musi trwać przez 3 miesiące w ciągu roku. Miesiące te niekoniecznie muszą następować po sobie. Pacjenci często zgłaszają się z nasileniem objawów nie wspominając o wcześniejszych dolegliwościach. Wówczas lekarze, nie wiedząc o tym, jako przyczynę podejrzewają czynnik infekcyjny lub błąd dietetyczny. Niekiedy czyniony przez chorych opis objawów skłania do myślenia o przyczynie nowotworowej. Efektem powyższych sytuacji jest często szereg badań lub próby doraźnego zwalczania objawów. Jeżeli mamy rzeczywiście do czynienia z ZJD, to obydwa te działania, mimo że nie prowadzą do znalezienia przyczyny są zdecydowanie wskazane. Badania powinny wykluczyć infekcję, nieswoiste zapalenia jelit, a jeśli pacjent znajduje się w grupie ryzyka, to również nowotwór. Leczenie objawowe jest natomiast postępowaniem, które zawsze stosuje się w rozpoznanym zespołu jelita drażliwego, w zależności od charakteru dolegliwości. Choroba ta może bowiem przebiegać z przewagą biegunek, z przewagą zaparć, bądź prezentować obie te postacie na zmianę. Tym co wyróżnia dokonanie rozpoznania od zwykłego leczenia objawowego jest uświadomienie pacjenta. Osoby cierpiące na to schorzenie nabierają zwykle podejrzeń, że może to być poważna choroba, która będzie zagrażała ich życiu. Kiedy lekarz upewni się co do rozpoznania, powinien wyjaśnić pacjentowi charakter tej choroby. Ważne jest zwrócenie uwagi, że jest to choroba o charakterze czynnościowym, a nie organicznym. Mówiąc wprost, żaden narząd ani tkanka nie uległy uszkodzeniu, a jedynie w niewłaściwy sposób spełniają swoje zadanie.
Przyczyny
Zespół jelita drażliwego jest problemem złożonym, na którego wystąpienie może składać się wiele przyczyn. Etiologia nie jest do końca poznana i stanowi obecnie przedmiot wielu badań klinicznych. Przypuszcza się, że trzema podstawowymi czynnikami (często współwystępującymi), które wpływają na zaburzenie jakości pracy jelit, są: zaburzenia motoryki jelit, zaburzenia jelitowego układu nerwowego. Na wystąpienie choroby mogą też mieć wpływ zaburzenia odżywiania, czynniki psychogenne, genetyczne, jak również płeć i wiek. Dodatkowo odpowiedzialne za chorobę jest niewłaściwe czucie trzewne. Chorzy w nieprzyjemny sposób odczuwają ruchy jelit oraz przelewanie się płynów i gazów w jelitach. ZJD nierzadko jest też efektem stanów depresyjnych lub stanów lękowych popularnie nazywanych nerwicą. W tych przypadkach pozytywne skutki przynosi zastosowanie leków przeciwdepresyjnych lub uspokajających. Bywa, że ZJD jest wyzwalany przez silną biegunkę pochodzenia infekcyjnego. Wtedy po ustąpieniu bezpośredniej przyczyny biegunki objawy nie mijają, bądź jedynie okresowo nawracają, ale już bez towarzyszącej infekcji.
Leczenie ZJD
Obok, a nierzadko zamiast interwencji farmakologicznej choroba może być zwalczana poprzez zmianę stylu życia i sposobu odżywiania. Bardzo pomocne okazuje się uregulowanie okresów snu i czuwania. Stałe pory snu oraz jego odpowiednia długość wpisują się w harmonijną równowagę neuroendokrynną całego organizmu. A jak już wspomniano, przyczyn ZJD upatruje się w niewłaściwej regulacji pracy jelit przez mechanizmy nerwowe i hormonalne. Kolejnym elementem terapii, na który wpływ ma sam pacjent jest regularne i właściwe przyjmowanie posiłków. Cenną wskazówką może się okazać zakaz (zdecydowanie bardziej wskazany niż po prostu unikanie) picia kawy, alkoholu oraz palenia papierosów. Należy również ograniczyć spożywanie słodyczy, a także pokarmów powodujących wzdęcia, jak groch, fasola, czy kapusta.
Jeżeli dominującymi objawami są zaparcia, dieta powinna być jak najbardziej lekkostrawna, z dużą zawartością błonnika roślinnego. W przypadku uciążliwych biegunek chorzy mogą skorzystać z dostępnych w aptekach bez recepty środków przeciwbiegunkowych. Zawsze jednak wymagana jest konsultacja z lekarzem, gdyż leczenie uporczywych objawów na własną rękę może skończyć się przedawkowaniem, a granica bezpiecznej dawki często nie jest łatwa do dostrzeżenia dla osoby cierpiącej.
Zespół jelita drażliwego to choroba przewlekła, a jednocześnie niegroźna. Odpowiednie nastawienie psychiczne to w ZJD zarówno część terapii, jak i oznaka sukcesu terapeutycznego, którego osiągnięcie bywa niełatwe i długotrwałe.